Fotografie: De werking van de belichtingsdriehoek

Voor het maken van goede foto's is het belangrijk te weten wat je camera en lens wel en niet kunnen en om goed gebruik te maken van de natuurlijke elementen zoals het licht. Met name de werking van het licht is zeer belangrijk voor het uiteindelijke resultaat van de foto en als je begrijpt welke invloed het licht heeft op de werking van je camera wordt het maken van een goede foto aanzienlijk makkelijk. De hedendaagse spiegelreflexcamera's hebben tegenwoordig meerdere standen die het mogelijk maken directe invloed op de hoeveelheid licht of de duur van het licht uit te oefenen waardoor je niet alleen betere maar ook creatievere foto's kunt maken.

Inhoud

• De belichtingsdriehoek
• Het diafragma
• Sluitertijd
• ISO

De belichtingsdriehoek

Om de werking van het licht in de fotografie duidelijk te maken is de zogenaamde belichtingsdriehoek samengesteld. De (denkbeeldige) driehoek wordt gevormd door de elementen ISO, sluitertijd en diafragma en staan alle drie in directe verbinding met elkaar. Met andere woorden als je één van deze elementen aanpast moet je de overige twee elementen ook aanpassen in tegenovergestelde richting om het gewenste effect te krijgen.

Ieder van de drie elementen heeft een eigen effect op het uiteindelijke resultaat van de foto. Zo bepaalt het diafragma hoeveel licht er op de sensor van de camera valt. Is het de taak van de sluiter (sluitertijd) om te bepalen hoe lang het licht op de sensor valt en bepaalt de ISO hoeveel invloed het licht heeft dat op de sensor valt.

Door de werking van de bovenstaande elementen te begrijpen wordt het veel gemakkelijker de instellingen van je camera aan te passen.

Het diafragma

Met het diafragma wordt de opening in de lens bedoelt die bepaalt hoeveel licht er op de sensor van de camera valt. Het diafragma kan eenvoudig gezegd meer of minder licht op de sensor laten vallen door de opening in de lens te verkleinen of te vergroten. Om de werking van het diafragma duidelijk te maken kun je een diafragma nabootsen met je hand: Leg je wijsvinger tegen je duim en kijk door het rondje dat gevormd wordt. Schuif je wijsvinger nu langzaam naar de muis van je hand en het rondje zal kleiner worden. De hoeveelheid licht die door het rondje naar binnen valt zal minder worden naarmate je je wijsvinger verder naar de muis van je hand schuift en weer meer worden naarmate je wijsvinger in de richting van je duim beweegt.

De werking van het diafragma

Simpel gezegd kun je door het diafragma te vergroten of te verkleinen zorgen dat er meer of minder licht op de sensor valt waardoor je de mogelijkheid hebt de juiste belichting te vinden voor het maken van je foto ongeacht de omstandigheden én de foto een bepaalde scherpte/diepte kunt meegeven. Om het gebruik van het diafragma te vergemakkelijken zijn de waarden van het diafragma verdeeld over een schaal die bestaat uit dertien treden:

f/1 | f/1.4 | f/2 | f/2.8 | f/4 | f/5.6 | f/8 | f/11 | f/16 | f/22 | f/32 | f/45 | f/64

Iedere stap op de schaal wordt in officiële termen een stop genoemd waarbij geldt dat één stop naar rechts zorgt voor een halvering van de hoeveelheid licht die er op de sensor valt en iedere stop naar links zorgt voor verdubbeling van de hoeveelheid licht.

Het effect van aanpassingen in het diafragma

Nu de werking van het diafragma duidelijk is is het belangrijk om te weten welk effect het aanpassen van het diafragma heeft op je uiteindelijke foto's. Het diafragma is niet alleen een middel om de foto op de juiste manier te belichten maar is ook van groot belang bij het bepalen welke delen van de foto scherp worden weer gegeven en welke delen onscherp. Het effect van het aanpassen van het diafragma is samengevat in de volgende zinnen: 'Hoe hoger het f/getal (f/8, f/11 of hoger), des te kleiner is de opening in het diafragma. Bij gebruik van een hoog f/ getal zal zowel de voor- als achtergrond van de foto scherp worden weergegeven. Hoe lager het f/ getal (f/5.6 of lager), des te groter is de opening in het diafragma wat zorgt voor een onscherpe* achtergrond'.

* Een onscherpe achtergrond wordt in officiële termen bokeh genoemd.

Gebruik diafragma

Voor het aanpassen van de instellingen van het diafragma zijn geen algemene regels, je kunt het gebruiken als jij het wilt. De beste manier om de werking van het diafragma te leren kennen is door het uit te proberen. Kies een leuk onderwerp en fotografeer deze met verschillende diafragma instellingen en je zult de werking van het diafragma goed kunnen zien. Houd bij het het oefenen met het aanpassen van de diafragma instellingen de volgende tips in je achterhoofd; Hoe hoger het f/ getal des te scherper worden de details in foto's weergegeven én des te groter is de kans dat er (bewegings)onscherpte in je foto optreedt. Om dit te voorkomen kun je het diafragma naar beneden bij stellen en/of een statief gebruiken. Wil je juist een onscherpe achtergrond bedenk dan dat het niet alleen nodig is om het diafragma flink te verlagen maar ook om flink in te zoomen.

Sluitertijd

Waar het diafragma bepalend is voor de hoeveelheid licht die er op de sensor valt is de sluiter of sluitertijd verantwoordelijk voor hoe lang het licht op de sensor valt. Het openen en sluiten van een sluiter gaat vreselijk snel en mede hierdoor worden sluitertijden weergegeven in één honderdste van een seconden waarbij de meest gebruikte indeling de volgende is:

1/15 | 1/30 | 1/60 | 1/125 | 1/250 | 1/500 | 1/1.000 | 1/2.000 | 1/3.000

Net als bij het diafragma wordt een stap naar links of rechts op de schaal in officiële termen een stop genoemd waarbij één stop naar rechts betekent dat de sluiter sneller sluit en dus minder licht op de sensor laat vallen en een stop naar links betekent een langzamere sluitertijd en uiteraard meer licht op de sensor.

De werking van de sluiter/sluitertijd

Met de sluitertijden van je camera kun je eindeloos variëren en je zult merken dat iedere sluitertijd zijn eigen effect heeft. Door een snelle sluitertijd te gebruiken is het mogelijk voorwerpen of objecten te 'bevriezen' waardoor je ze toch scherp en onbewogen op de foto krijgt. Het tegenovergestelde kan natuurlijk ook. Door de sluiter van je camera langer open te zetten is het mogelijk om diverse andere elementen in je foto te 'vangen' die je bij een korte sluitertijd niet in beeld had gekregen.

Onderstaande tabel kan een handig hulpmiddel zijn bij het 'spelen' en/of uitproberen van verschillende sluitertijden:


Gebruik van sluitertijden
Het gebruik van sluitertijden kan - net als het gebruik van het diafragma - makkelijk worden samengevat in twee zinnen: 'Hoe hoger het getal, des te sneller sluit de sluiter en des te minder licht valt er op de sensor. Hoe lager het getal, des te langzamer sluit de sluiter en des te meer licht valt er op de sensor'. Daarnaast is het goed om in je achterhoofd te houden wat het effect van het aanpassen van de sluitertijd is op de andere instellingen van de camera zoals het diafragma en de ISO-waarde. Fotografeer je bijvoorbeeld in een situatie waarbij er te weinig licht is waardoor de sluitertijd van je camera te lang wordt, dan kun je het beste het diafragma verder openen - dus instellen op een hoger f/ getal - om de sluitertijd van de camera te verkorten. Bij veel licht werkt dit natuurlijk andersom en kun je de sluitertijd juist verlengen door het diafragma te verkleinen - in te stellen op een lager f/ getal -.

Panning: Als je zoekt naar informatie over sluitertijden is de kans groot dat je ook de term panning tegenkomt. Panning betekent dat je je camera meebeweegt in de richting van het onderwerp op het moment dat je de foto neemt. Met andere woorden als je foto's wil maken van een wielerwedstrijd dan kun je ervoor kiezen om de camera stil te houden en te wachten tot het onderwerp - de wielrenner - in beeld komt alvorens je afdrukt. Wil je meer beweging aan je onderwerp geven dan kun je er ook voor kiezen de wielrenner met je camera te volgen op het moment dat hij voorbij fietst en dan af te drukken. Het effect zal veelal zijn dat de wielrenner scherp wordt weergegeven en zijn achtergrond onscherp waardoor op de foto duidelijk is te zien dat de wielrenner in beweging is.

ISO

Het laatste element van de belichtingsdriehoek is de ISO, het element dat bepaalt hoeveel invloed het licht heeft op de uiteindelijke foto. Om de werking van de ISO goed te begrijpen is het nodig een kleine stap terug te doen in de tijd, namelijk naar de periode dat het fotorolletje nog volop in gebruik was.

De werking van ISO

Voor de komst van de digitale camera had een beetje fotograaf een complete verzameling aan filmrolletjes thuis liggen zodat hij in alle omstandigheden in staat was om te fotograferen. Om een foto op een filmrol tot stand te brengen is er een minimale hoeveelheid licht nodig om het chemische proces in gang te zetten die de afbeelding overbrengt op film. De minimale hoeveelheid licht die nodig was werd in de tijd van de filmrolletjes vaak aangeduid met de afkorting ASA - wat staat voor American Standard Association - en is met de komst van de digitale fotografie vervangen door de term ISO - International Organization for Standardization -. Was je vroeger bijvoorbeeld eerst buiten aan het fotograferen en wilde je vervolgens binnen een aantal foto's maken dan was het nodig het fotorolletje in je camera te vervangen door een rolletje met de juiste ASA waarde voor binnenfotografie.

Vandaag de dag kun je de ISO waarde gemakkelijk aanpassen op je camera waardoor het niet meer nodig is om continu rolletjes te wisselen maar het aanpassen van de ISO waarde heeft gevolgen voor de instellingen van het diafragma en de sluitertijd. De ISO is ingedeeld in een schaal waarbij de meest gebruikte waarde: 50 - 100 - 200 - 400 - 800 -1600 en 3200 zijn. Ook hier geldt dat iedere stap (stop) naar rechts meer licht oplevert en iedere stap naar links minder licht.

Gebruik ISO

Het aanpassen van de ISO is één van de laatste instellingen die je aanpast om een goede foto te maken. De reden hiervoor is dat je door het verhogen van de ISO in donkere omstandigheden nog wel goed kunt fotograferen maar ook veel ruis krijgt in je foto. Ruis zijn kleine zwarte of grijze stippen en vlekjes die in de donkere delen van je foto verschijnen en vaak veroorzaakt worden door een te hoge ISO-instelling. Probeer bij het aanpassen van de ISO in je achterhoofd te houden dat je dit alleen doet in omstandigheden waar je niet uit de voeten kunt door het diafragma en/of de sluitertijd aan te passen en besef dat een te hoge ISO waarde het fotograferen weliswaar mogelijk maakt maar vaak afbreuk doet aan de kwaliteit van je foto.

Lees verder

• De spiegelreflexcamera: ontwikkeling, onderhoud en gebruik
• Verschillende camera-objectieven (cameralenzen)
• Ontwikkelingen op het gebied van de (digitale) fotografie