Fotografie: uitleg over diafragma, sluitertijd en ISO-waarde

Met goede kennis van de werking van het diafragma, sluitertijd en ISO-waarde kan je de kwaliteit van je foto’s aanzienlijk verbeteren. Het diafragma bestaat uit een aantal lamellen die de hoeveelheid binnenvallend licht reguleert. De sluitertijd is de tijd waarmee de sensor in de camera wordt belicht en de ISO-waarde reguleert de lichtgevoeligheid van de digitale sensor in de camera. De diafragmawaarde, de sluitertijd en de ISO-waarde vormen samen de belichtingsdriehoek.

Werking van het diafragma

Het diafragma is een set van lamellen, aanwezig in het objectief (lens), die snel kunnen bewegen wanneer op de ontspanningsknop van de camera wordt gedrukt. Zo vormen ze bij een hoge f-waarde een kleine nauwe cirkel of een grote wijde cirkel bij een lage f-waarde. De functie van het diafragma is de hoeveelheid licht te reguleren dat door de lens in de camera op de sensor valt, hiermeewordt ook de scherptediepte gereguleerd. Een groot open diafragma wordt met een lage f-waarde aangegeven, bijvoorbeeld f/1.8. Een klein bijna gesloten diafragma wordt met een hoge f-waarde aangegeven, bijvoorbeeld f/22. Met de AV-stand (aperture priority) op je camera kun je het diafragma van je lens instellen, de camera zoekt dan zelf de juiste sluitertijd erbij om de foto voldoende te belichten, de ISO-waarde kun je in deze stand ook handmatig aanpassen. Ook in de M-stand (manual exposure) kan uiteraard de sluitertijd handmatig worden ingesteld.

Scherptediepte

Zoals gezegd kan met het diafragma is de scherptediepte worden ingesteld. Bij een lage f-waarde (bijvoorbeeld f/3.5) kan slechts een beperkt vlak van de te fotograferen ruimte scherp worden gesteld, en dat levert sfeervolle foto's op met een scherp onderwerp en een mooie wazige achtergrond. Bij het gebruik van een hoge f-waarde zijn vrijwel alle objecten scherp, zowel objecten ver weg als dichtbij, bij het fotograferen van landschappen is een hoge f-waarde dan ook aan te bevelen. Bij een lage f-waarde is vrijwel alleen het onderwerp waarop met de camera w
ordt gefocust scherp, de rest is onscherp. Voor het maken van portretten wordt dan ook vaak een lage f-waarde ingesteld. Overigens geeft een lens vaak een net iets scherper beeld wanneer niet de allerlaagste f-waarde wordt ingesteld, maar het diafragma 2 of 3 stops donkerder wordt ingesteld (bijvoorbeeld f/2.8 in plaats van f/2.2)

Gebruik een statief

Wanneer met een ‘nauw’ diafragma wordt gefotografeerd zal de belichtingstijd dikwijls langer zijn, het is dan aan te raden om een statief te gebruiken. Heb je geen statief bij de hand, gebruik dan een diafragmainstelling van f/8 tot f/11, dit is een mooi compromis om toch vanuit de losse hand landschapsfoto’s te kunnen maken. Bedenk ook dat bij een hogere f-waarde eerder sensorvlekken op je foto te zien zullen zijn. Sensorvlekken zijn vuil en stofdeeltjes die bij elk camera vroeg of laat op de sensor terechtkomen en ook op foto’s te zien zullen zijn. Als het diafragma helemaal open staat zullen deze sensorvlekken veel waziger worden en nauwelijks te zien zijn.

Werking van de sluitertijd

Op een digitale spiegelreflexcamera zit een belichtingsmeter, dit is vaak een horizontaal digitaal balkje dat te zien is op het LCD-scherm of wanneer door de zoeker wordt gekeken. Een camera zal bij automatische instellingen altijd bijna het midden van deze balk willen opzoeken, dit heet ook wel 18% grijswaarde. Als het diafragma ver open staat valt er veel licht binnen, de camera zal dan op basis van de belichtingsmeter een zeer korte sluitertijd willen kiezen (bijvoorbeeld 1/200 seconden). Kies je echter voor een hoog diafragma (bijvoorbeeld f/20) dan zal er langer belicht moeten worden om de wijzer van de belichtingsmeter toch in het midden te krijgen, dat betekent dat de camera een langere sluitertijd kiest (bijvoorbeeld 1/15 seconden). Sluitertijd en diafragma vormen samen dus een evenwicht die bepaald wordt door de belichtingsmeter.

Wazige watervallen

Is het diafragma dé manier om creatief om te gaan met de scherptediepte van voorwerpen in een ruimte, met de sluitertijd kan met de scherpte worden gespeeld van bewegende objecten. Bewegende objecten kunnen stromende watervallen zijn of rijdende voertuigen. Een waterval dat langer belicht is geeft meer sfeer dan wanneer alle waterdruppels kristalhelder worden weergegeven, en een wazig beeld van een rijdende trein terwijl de rest van de omgeving scherp is geeft eveneens veel sfeer. Met de TV-stand (shutter priority) op je camera kan de sluitertijd worden ingesteld, de camera kiest dan zelf de juiste diafragmaopening, de ISO-waarde kun je in deze stand ook handmatig aanpassen. Ook in de M-stand (manual exposure) kan uiteraard de sluitertijd handmatig worden ingesteld. Om foto’s met een lange sluitertijd te kunnen maken moet je over een statief beschikken.

Werking van de ISO-waarde

Het derde component om de juiste belichting tijdens het maken van een foto in te stellen is de ISO-waarde. Met de ISO-waarde kan de gevoeligheid van de sensor in de camera worden ingesteld en dat is met name prettig wanneer er in donkere situaties zonder flitser moet worden gewerkt. Voorbeelden zijn donkere kerkinterieurs of popconcerten. Ook een zeer schemerige zonsondergang kan vaak een wat hogere ISO-waarde nodig hebben, zeker wanneer je geen statief hebt om de foto lang te belichten. De ISO-waarde is dus een soort noodgreep dat je pas wijzigt nadat aanpassingen in de sluitertijd en het diafragma instellingen niet voldoende blijken te zijn. Een bekend nadeel van een te hoge ISO-waarde is dat de hoeveelheid ruis in de foto teoneemt, dit is te zien aan veel rode puntjes in donkere gebieden van een foto. Boven een ISO-waarde van 400 doet zich deze ruis zich al voor. Veel moderne camera’s gaan tot een ISO-waarde van maar liefst 6400 of 12800.

De belichtingsdriehoek en het aantal stops

De ISO-waarde vormt samen met het diafragma en de sluitertijd de zogenaamde belichtingsdriehoek. Wanneer het ene component wordt verlaagd zullen een of twee andere componenten moeten worden gewijzigd om de foto op juiste wijze te belichten. Dit werk met het aantal zogenaamde stops. Als de ISO-waarde, diafragma of de sluitertijd een stap verder wordt verhoogd dan wel wordt verlaagd wordt dit met stops aangegeven. Bijvoorbeeld, als de sluitertijd van 1/30 naar 1/60 seconden wordt gewijzigd dan wordt de belichting 1 stop donkerder. Volgens de belichtingsdriehoek zal dan het diafragma of de ISO-waarde 1 stop lichter moeten worden gezet om dezelfde belichting te krijgen. De ISO-waarde kan dan van bijvoorbeeld 200 naar 400, of het diafragma dan van bijvoorbeeld f/5.6 naar f/4. Onthoud dat bij de sluitertijd en de ISO-waarde het getal bij één stop lichter moeten worden verdubbeld, en bij een stop donkerder moet worden gehalveerd. Bij het diafragma werkt dit iets ingewikkelder, de waarde wordt bij 1 stop lichter met de wortel uit 2 vermenigvuldigd, en bij 1 stop donker door de wortel uit 2 gedeeld. De wortel uit 2 is ongeveer 1,4. Wil je met de camera 1 stop lichter fotograferen en staat het diafragma op f/4, dan zal het diafragma op f/2.8 moeten worden gezet (of de ISO-waarde van bijvoorbeeld 400 naar 800, óf de sluitertijd van bijvoorbeeld 1/250 naar 1/125).