Roman Catch 22 (Joseph Heller)

Catch 22 is een anti-oorlogsroman van Joseph Heller welke absurde situaties in het leger weergeeft, waaraan geen ontsnapping mogelijk lijkt. Het boek, vol satire, is populair geworden onder de anti-oorlogsbeweging. Inmiddels heeft het boek een vervolg gekregen, is het verfilmd en is er een miniserie uitgebracht.

Praktische informatie

• Schrijver: Joseph Heller
• Uitgever: Simon & Schuster
• Datum van uitgifte: 11 november 1961
• Land: Verenigde Staten
• Taal: Engels
• Genre: satire/oorlog
• Aantal pagina’s: 453

Verhaallijn Catch 22

Catch 22 draait om hoofdpersoon Yossarion. Een luchtmachtkapitein die tijdens de Tweede Wereldoorlog vastzit op een eiland in de Middellandse Zee. Hij droomt ervan om uit het leger te stappen, maar dit lijkt niet te lukken. Telkens wanneer het maximum aantal missies gevlogen is, wordt het quotum verhoogd. Wanneer je krankzinnig verklaard wordt, mag je weg. Dit lijkt de enige manier om te ontsnappen. Echter is dit wegens artikel 22 niet mogelijk. Hierin staat opgenomen dat een persoon die geen missies meer wil vliegen, en weg wil uit de oorlog, niet krankzinnig is. Dit is namelijk een gedachte van een gezonde geest. Deze personen komen niet in aanmerking voor ontslag. Degenen die wel daadwerkelijk krankzinnig zijn, genieten van de oorlog en willen graag blijven. Zij zullen dus geen ontslag aanvragen. Uiteindelijk weet Yossarion te deserteren naar Zweden.

De roman laat zien dat oorlog een complot is waar niemand beter van wordt, op enkele hooggeplaatste personen na. Het bestaat vooral uit dialogen welke logica tot het absurde doorvoeren. Joseph Heller wilde het verhaal Catch 18 noemen, maar is hier later op teruggekomen. Er was namelijk een boek uitgekomen met de titel Mila 18. Om verwarring te voorkomen en het boek een unieke titel te geven, heeft hij voor een ander getal gekozen.

Anti-oorlog, absurdisme en kritiek op kapitalisme

De Tweede Wereldoorlog was inmiddels alweer voorbij toen Catch 22 uitkwam. Joseph Heller heeft acht jaar aan zijn debuutroman gewerkt. In de jaren 60 werd de roman erg geliefd onder de opkomende anti-Vietnambeweging. Dit omdat het verhaal kritisch tegenover het oorlogvoeren staat. De hoofdpersoon is omgeven door vreemde figuren, stereotypen die je in elk leger tegenkomt; angsthazen, baantjesjagers, idealisten enzovoorts. Daarnaast zit het verhaal vol absurdisme. Een voorbeeld hiervan is de officier die Major Major Major heet en later promotie krijgt tot Major Major Major Major. De regels, waaronder Catch 22, zijn ook absurd. Tevens geeft de roman kritiek op het kapitalisme. Dit blijkt het sterkst wanneer een personage zijn eigen troepen tegen betaling bombardeert. Blijkbaar gaan voor geld alle principes overboord. Wie betaalt, bepaalt. Zelfs wanneer dit een aanval op je eigen mensen betekent.

Schrijver Joseph Heller

De inmiddels overleden Amerikaanse auteur Joseph Heller (1923-1999) groeide op als kind van arme, Joodse ouders. Hij ging bij de luchtmacht en werd later docent en gaf les in fictie- en toneelschrijven. Hij is vooral bekend vanwege de debuutroman Catch 22. Hij ging voor deze satire tegen de oorlog uit van zijn eigen ervaringen als oorlogsvlieger bij de Amerikaanse luchtmacht, waar hij meer dan zestig missies vloog. Het grootste gekkengesticht was de Tweede Wereldoorlog, vond hij.

Echter gaf hij ook aan dat de oorlog voor hem een opwindende gebeurtenis was. “Het vliegen en bombarderen was een avontuur, voor soldaten die te jong en te stom waren om te zien dat er een bloedige oorlog aan de gang was”, aldus Joseph Heller. Daarnaast verdiende hij meer geld dan hij ooit gedaan had. Na de oorlog werden soldaten onthaald als helden en mochten gratis studeren aan de universiteit. Dit was zonder de oorlog nooit weggelegd voor een arme immigratiezoon.

Vanwege het absurdistisch karakter kreeg Catch 22 al snel een cultstatus. De titel is nu een begrip geworden voor een onoplosbaar probleem. Er zijn inmiddels meer dan 10 miljoen exemplaren verkocht. Na Catch 22 heeft Joseph Heller nog vijf romans geschreven, maar geen een zo groot als zijn debuutroman.

Catch 22 als begrip in de Nederlandse taal

De eerste Nederlandse vertaling van het boek had als titel Paragraaf 22. Latere edities kregen de oorspronkelijk Engelse titel Catch 22, het begrip "Catch 22" is dan ook tot de Nederlandse taal doorgedrongen. VanDale omschrijft het als “iets in de (met name militaire) samenleving dat volkomen idioot, maar wel volgens de regels is”. Het is een begrip geworden dat symbool staat voor een onmogelijke situatie, waar geen uitkomst in zit. Het zijn paradoxale situaties waarbij de regels door tegenstrijdigheden geen goede uitkomst toelaten. Een voorbeeld hiervan is iemand die pas afgestudeerd is en op zoek is naar werk. Echter vragen ze bij elke functie iemand met werkervaring. Niemand kan deze ervaring opdoen, omdat je niet wordt aangenomen zonder werkervaring. Op deze manier kan je dus nooit een baan vinden en is er sprake van een Catch 22.

Filmkomedie Catch 22 (1970)

De Amerikaanse filmkomedie Catch 22 onder regie van Mike Nichols kwam in 1970 uit. Het verhaal is gebaseerd op de roman van Joseph Heller. De film werd voor diverse prijzen genomineerd, waaronder Writers Guild of America Award voor beste bewerkte drama-scenario.

George Clooney in miniserie Catch 22 (2019)

In mei 2019 is er een miniserie uitgebracht met dezelfde titel als het boek: Catch 22. Het is een donkere, komedie gebaseerd op het boek. George Clooney speelt hierin de rol van een luitenant. Hij is tevens de producent en regisseur van deze zesdelige miniserie.

Vervolgroman Closing Time

Catch 22 kreeg in 1994 een vervolg; Closing Time. Het boek verscheen bij dezelfde uitgever, Simon and Schutser. Het verhaal begint echter niet waar Catch 22 ophoudt. Het speelt zich af in het moderne New York van de jaren 90. Yossarian is nu een PR-adviseur en zakenman. Auteur Joseph Heller gaf aan dat het boek ontleend is aan een fase in zijn carrière en leven. Het leek hem een goed idee om sommige personages uit Catch 22 te vermengen met nieuwe karakters en eigen ervaringen sinds de Tweede Wereldoorlog.

Closing Time bevat net als Catch 22 typische dialogen en satirische hoofdstukken. Met humor en zwarte gal beschrijft Joseph Heller de verloedering van Amerika en het einde van de wereld, vol ziektes en dood. Hij gaf aan dat hij graag nog een boek over Yossarian (het hoofdpersonage van Catch 22) zou willen schrijven, maar dat deze niet meer als jonge held van twintig gezien kon worden. Volgens Joseph Heller bestaan helden niet meer, niet in de literatuur en niet in het echte leven. Hij wilde laten zien dat er na de oorlog maar twee mogelijkheden zijn, het veranderen in een anarchistische terrorist of je aanpassen zodat je overleeft in een kapitalistisch systeem. En dus werd Yossarian een zakenman.

Closing Time wordt een somber boek genoemd, de toon is pessimistischer dan eerdere romans. New York wordt omschreven als een riool van misdaad en corruptie. Het boek laat een samenleving zien die ten einde loopt. Joseph Heller gaf hierover aan dat hij ook simpelweg niet vrolijk werd van het naoorlogse Amerika. Er is een egoïstische cultuur ontstaan waarbij mensen steeds meer willen hebben. De armen worden steeds armer en politici lijken er niks aan te doen. Het is alsof armoede een plaag is geworden, dat zich onttrekt van menselijke controle.