recensie

De hoofdstad, roman over Europa door Robert Menasse

Kun je een roman die handelt over de Europese unie boeiend maken? Een rasverteller als de Oostenrijkse auteur Robert Menasse kan het. De hoofdstad wordt bevolkt door cynische eurocraten die zich vanuit Brussel door hun bestaan worstelen. Een politie-inspecteur met een wankele gezondheid moet een moord oplossen. En bovenal waart er een varken door de straten van de Belgische hoofdstad. Let op dit varken! Het duikt overal in de straten op. Terwijl Europa van de ene crisis in de andere sukkelt, zoekt Brussel een naam voor het beestje. Dat Menasse voor dit boek vier en een half jaar op een flat in Brussel woonde, zegt veel over zijn gedrevenheid. Het legde hem geen windeieren. De hoofdstad werd bekroond met de Deutscher Buchpreis.

Gegevens De hoofdstad

De belangrijkste kenmerken van het boek samengevat.

• Auteur: Robert Menasse
• Aantal pagina's: 427
• Oorspronkelijke titel: Die Hauptstadt
• Vertaling uit het Duits: Paul Beers
• Uitgever: De Arbeiderspers
• Verschijningsdatum Nederlands: maart 2018
• ISBN-nummer: 9789029523677

Robert Menasse

De Oostenrijkse schrijver werd op 21 juni 1954 geboren in Wenen. Hij studeerde germanistiek, filosofie en politieke wetenschappen. In 1973 publiceerde hij Nagelbijten, zijn eerste korte verhaal in het tijdschrift Neue Wege. Het oeuvre van Robert Menasse omvat vooral fictie die verschijnt in de vorm van romans, kortverhalen en essays. De auteur behandelt veelal culturele en politieke onderwerpen. Veel van zijn werk is vertaald in onder meer het Nederlands, Engels, Frans, Spaans, Italiaans tot zelfs Pools en Russisch. Menasse sleepte met zijn publicaties al ettelijke Duitse en Oostenrijkse literatuurprijzen in de wacht.

Een varken in de straten van Brussel

De hoofdstad opent met een tafereel dat je als absurd zou kunnen omschrijven. Een loslopend varken loopt door de Brusselse straten. De schrijver laat ons kennismaken met de personages terwijl ze dit varken tegen het lijf lopen. Later in de roman zal dit varken als een soort rode draad op geregelde tijden terugkeren. Het mag dan een hilarisch gegeven zijn om een varken door de Europese hoofdstad te laten rennen, het is geen toevallige keuze van Menasse om voor dit dier te kiezen. De auteur laat Oostenrijkse varkensboeren uitgebreid lobbyen voor handel met China. Robert Menasse gebruikt het varken om de complexiteit van Europa te duiden. Het departement Landbouw heeft het beest onder zijn hoede wanneer het ergens in een stal staat. Wordt het echter op een vrachtwagen geladen, valt het onder het departement handel.

Het doolhof van de Europese instellingen

Aan cynische Europarlementariërs is er geen gebrek in De hoofdstad. De Grieks-Cypriotische Fenia Xenopoulou droomt van een rijke carrière in de Europese instellingen en voelt zich achtergesteld omdat ze een leidinggevende functie kreeg op het kleine departement cultuur. Cultuur, wat in de wandelgangen van de Europese instellingen nogal smalend De Ark wordt genoemd. Martin Susman, Oostenrijkse telg van varkensboeren en werkzaam als beambte op Cultuur, fietst iedere morgen met zijn Tsjechische collega Bohumil Szmekal naar het werk. Grace Atkinson is hoofddirectrice communicatie. Deze Britse bedenkt het Big Jubilee Project wat het vijftigjarige bestaan van Europa in de verf moet zetten. Ze beseft maar al te goed dat de organisatie ervan heel wat getouwtrek met zich mee gaat brengen en dat de uitvoerder in een wespennest dreigt terecht te komen. Grace schuift deze hete aardappel maar wat graag door naar Cultuur. Het zou allemaal erg zware kost kunnen zijn maar Menasse weet het geheel een haast kolderieke ondertoon te geven. Als lezer schiet je weleens in de lach hoewel je tegelijkertijd ook beseft dat er eigenlijk niets te lachen valt.

Nationale belangen tegenover het overkoepelende Europa

Susman krijgt de weinig eerbare taak dit Big Jubilee Project uit te werken. Hij kwam met het idee om Auschwitz als symbool voor Europa in de verf te zetten. Aanvankelijk enthousiast onthaald, wordt het project door de lidstaten die hun eigen belangen nastreven, professioneel gekelderd. Niet toevallig laat Menasse een Italiaanse zoon van een adellijke familie uit het Mussolinitijdperk het project genadeloos torpederen. Werkzaam bij de Raad van Europa kan hij als belangenbehartiger van de lidstaten geruisloos aan de touwtjes trekken. Het is duidelijk dat Menasse Europa koestert. Tegelijk is hij een groot criticaster. Het wordt wrang wanneer blijkt dat geen enkele Europese instelling lijkt bij te houden hoeveel overlevenden er nog zijn van het concentratiekamp Auschwitz. Als lezer gaan je de haren rechtop staan wanneer postjes belangrijker lijken dan goed bestuur. Het is pijnlijk doch herkenbaar.

Nationalisme

Menasse laat in deze roman geen gelegenheid voorbij gaan om het opkomende nationalisme te hekelen. De gedachte Nooit meer Auschwitz die leidde tot de Europese eenwording vormt een belangrijk onderdeel van De hoofdstad. Hoewel de roman vlot leest en je als lezer maar wat graag verder door het boek raast, proef je de bitterheid die de schrijver toch duidelijk ten deel valt. De machteloosheid en melancholie spatten van de personages af. Nationalisme steekt overal de kop op. Martin Susman loopt tegen een muur aan met het Big Jubilee project. Zijn broer, een vooraanstaand varkensboer en kopman van de varkenslobby, raakt de voorzittersfunctie kwijt aan een Hongaars nationalist. Bohumil, de Tsjechische collega van Martin Susman, wil niet naar de bruiloft van zijn zus die trouwt met een Tsjechisch politicus van extreem rechtse strekking.

Meerdere verhaallijnen

Niet iedereen is ambtenaar in De hoofdstad. De Brusselse politieman Brunfaut heeft een moord op te lossen die van hogerhand in de doofpot moet verdwijnen. Dit gegeven zorgt ervoor dat de wetsdienaar zich als een pitbull in de zaak vast bijt. Zijn grootvader streed namelijk tijdens de oorlog niet enkel voor de bevrijding van België, maar voor de vrijheid van heel Europa. De moord is gepleegd door een religieuze Poolse huurmoordenaar die erachter komt dat hij het verkeerde slachtoffer heeft omgelegd in een Brussels hotel. Alois Erhart, een Oostenrijks professor op rust, wordt uitgenodigd deel te nemen aan de vergaderingen van een denktank die moet bepalen welke koers Europa dient te varen. Op de bijeenkomsten in Brussel voelt de bejaarde man zich allesbehalve thuis tussen de intellectuelen die volgens hem totaal uit het oog zijn verloren op welke fundamenten Europa gebouwd is. Zijn pleidooi om Auschwitz tot hoofdstad van Europa te kronen, stuit dan ook op veel ongeloof. En uiteraard is er nog ons varkentje.

Fictie naar werkelijkheid

Een pittig detail is dat de aanslagen op de nationale luchthaven van Zaventem en het metrostation Maalbeek in maart 2016 plaatsvonden op het moment dat Robert Menasse aan zijn roman over Europa werkte. De schrijver verwerkt Maalbeek dan ook enkele keren in De hoofdstad. Deze fictieve roman mag dan een enkele verhaallijn tellen die iets of wat te ver voert, feit blijft dat de bevlogenheid van Menasse beklijft. Bovendien zijn de personages mensen van vlees en bloed die het nodige tegenkwamen op hun levenspad. Ondanks de ferme dosis humor is De hoofdstad een roman die tot denken stemt. Het kluwen dat Europa is, moet zich vragen stellen waar het naartoe wil en wat het kan betekenen. Tegelijkertijd mag ook iedere Europeaan zichzelf de vraag stellen of een doorgedreven autonomie en de daarmee gepaard gaande versnippering leidt tot de welvaart en voorspoed die sommige regionale leiders hem voorspiegelen. Misschien zet De hoofdstad deze denkoefening bij enkele lezers in gang.