Glas in lood ramen maken: workshop, cursus en geschiedenis

Glas in lood ramen maken: workshop. Echte glas-in-loodkunst wordt gemaakt door glas-in-loodmeesters, door een zogeheten meesterglazenier die is opgeleid om het glas op kunstzinnige wijze te bewerken. Zo'n kunstenaar is creatief en experimenteert met vormen en techniek. Hij beschikt verder over technische vaardigheden en kennis van materialen. Een beginneling kan kennismaken met glas in lood op workshops. Vaak duren ze een dag en de deelnemer neemt een eigengemaakt raam mee naar huis. In Ravenstein, een plaatsje dat direct aan de A50 (afslag 17), aan de spoorlijn Nijmegen - 's Hertogenbosch en aan de Maas ligt, is een museum gevestigd voor vlakglas- en emaillekunst.

Glas in lood ramen maken

• Geschiedenis van glas in lood
• De vroegst bewaard gebleven glas-in-loodramen
• Het oudste nog bestaande glas-in-loodraam van Engeland
• Gotiek
• Engeland
• Frankrijk
• Vroegrenaissance
• 17e en 18e eeuw
• 19e eeuw
• 20e eeuw
• Nederland
• Top 10 glas-in-lood-ramen wereldwijd
• Top 10 glas-in-lood-ramen in Nederland
• Top 10 glas-in-lood-ramen in België
• Glas in lood workshops en cursussen in Nederland
• Workshops en cursussen
• Museum

Geschiedenis van glas in lood

Glas in lood is een kunstvorm die is ontstaan in de Middeleeuwen. De geschiedenis kenmerkt zich door een enorme technische en artistieke creativiteit. Deze kunstvorm begon met de komst van het christendom. In technisch opzicht zijn mozaïek en emaille de voorlopers van glas in lood.

De vroegst bewaard gebleven glas-in-loodramen

De vroegst bewaard gebleven glas-in-loodramen dateren uit de Karolingische tijd, ook wel de Preromaanse stijl genoemd. In de 11e en 12e eeuw en een deel van de 13e eeuw ontstond in Europa de Romaanse stijl, die voornamelijk in kathedralen werd toegepast met afbeeldingen van Bijbelse taferelen en heiligenlevens. Bekend is het werk Diversarum artium schedula (verhandeling over verschillende kunsten) van de priester Theophilus, waarschijnlijk uit het Rijnland, in het begin van de 12e eeuw. Hij beschrijft hierin de techniek om glasramen te maken.

De oudste glas-in-loodramen die in hun geheel bewaard zijn gebleven, bevinden zich in de dom van Augsburg (Duitsland) en het werk staat bekend als de vijf profeten. De figuren zijn meer dan 2 meter hoog en ze zijn eind 11e eeuw vervaardigd in het atelier van de Tagernsee Abdij. In heel Beieren is werk te vinden van deze abdij. De benedictijnenabdij werd in 746 gesticht en in 1803 opgeheven. Niet veel voorbeelden van vroeg gebrandschilderd glas uit de laat-romaanse periode, toen de kerkramen smal, diep ingezet en aan de top afgerond waren, hebben het overleefd.

Het oudste nog bestaande glas-in-loodraam van Engeland

Een klein gedeelte van een panel met de voorstelling van De boom van Jesse in de kathedraal van York Minster, wordt verondersteld het oudste nog bestaande glas-in-loodraam van Engeland te zijn. Men dateert het in 1150. De boom van Jesse is de stamboom van de voorouders van Jezus en begint bij de vader van David, Isaï - Jesse in het Grieks en Latijn - en eindigt bij Jezus van Nazareth. Jesse wordt altijd liggend afgebeeld. Uit zijn schoot ontspringt een boom en op de verschillende takken zijn de nakomelingen van Jesse afgebeeld. Deze bomen zijn vaak vervaardigd in glas in lood, hout, steen, of als fresco. Meestal treffen we ze aan in Rooms-katholieke kerken. De oudste nog bestaande complete boom van Jesse is te vinden in de kathedraal van Chartres (Frankrijk). Deze kathedraal heeft drie glas-in-loodramen die tussen 1145 en 1155 zijn gemaakt. Naast de Boom van Jesse, zijn dat De kindertijd van Jezus Christus en Het lijden van Christus.

Gotiek

De gotiek kende een enorme bloei van glas-in-loodschilderingen. Het was nu technisch mogelijk om grote raamopeningen te vervaardigen. Hierdoor kreeg het glas-in-loodraam een belangrijke en niet meer weg te denken rol. Het sloot niet alleen koude en regen buiten, maar het was ook een manier om Bijbelse taferelen uit te beelden als verstaanbaar onderricht voor de ongeletterde, gewone gelovigen en het raam transformeerde het licht dat er doorheen scheen. Bekend is de Westminster Abbey, een gotische kloosterkerk in Londen waar van oudsher de kroning en begrafenis van Engelse monarchen plaatsvindt. In deze nationale kerk van Engeland worden elke dag de diensten gezongen door een jongenskoor. Ik kan uit eigen ervaring vertellen dat het een genot is om te luisteren naar dit koor, terwijl de ochtendzon door de glas-in-loodramen op bijna mysterieuze wijze de kerk verlicht.

Engeland

De belangrijkste gotische glas-in-loodramen in Engeland zijn te vinden in de kathedraal van Canterbury. Deze zijn verwant aan de Franse glas-in-loodkunst. Het oudste venster van Canterbury toont Adam die aan het graven is. Het dateert van ongeveer 1176 na Christus. Sinds 1973 heeft de kathedraal een eigen glas in lood restauratieatelier, met een team van zeven hoog opgeleide restauratoren. De nadruk ligt nu op de consolidatie van het fragiele glas en de gebrandschilderde decoraties, en op preventieve conservering door het installeren van beschermende beglazing. De studio is uitgegroeid tot een centrum van naam en faam op het gebied van glas in lood. Ze werken ook aan de ramen van andere kerken en kathedralen in Engeland.

Frankrijk

Frankrijk heeft de belangrijkste glas-in-loodramen uit de gotiek. Na een brand in 1194 werd aangevangen met de herbouw van de kathedraal van Chartres (Cathédrale Notre-Dame de Chartres). Er werden door verscheidene glasateliers meer dan 170 glas-in-loodramen vervaardigd voor een oppervlak van ongeveer 2000m². De kathedraal is bekend om het Chartreslicht, de blauwe gloed, die door de glas-in-loodramen naar binnen valt. De kathedraal van León (Spanje) is een gotische kathedraal, die gebouwd werd in de 13e Eeuw van gouden zandsteen. De kathedraal werd voltooid in 16 eeuw. In de kerk kan men genieten van de vele prachtige glas-in-loodramen, zoals het prachtige rozetvenster bij de deur van de Chapinería, met duidelijk Franse invloeden.

In de 14e eeuw introduceerden de schilders uit Florence en Siëna (Italië) de perspectief in de glas-in-loodkunst. De glas-in-loodramen in de basiliek van Franciscus van Assisi zijn hier goede voorbeelden van.

Vroegrenaissance

De 15e eeuw, de Vroegrenaissance, wordt wel een overgangsperiode genoemd. In sommige delen van Europa werd gewerkt in de gotische, Vlaamse of Italiaanse stijl en op andere plaatsen werd geëxperimenteerd met de vormentaal van de Renaissance. Door de Reformatie en de katholieke hervorming, kwam er steeds minder vraag naar glas in lood in kerken. Op technisch gebied vonden er ingrijpende veranderingen plaats. Er werden minder zware loodprofielen gebruikt en grotere stukken glas. Er werden lichtere kleuren gebruikt en het glas werd helderder. De zware lijnen werden teruggebracht tot dunne contourlijnen. Door het gebruik van schaduwen werden de figuren driedimensionaal en de composities kregen meer diepte door het gebruik van perspectief.² Een goed voorbeeld van glas in lood van 15e eeuwse kunstenaars zijn de ramen van de kathedraal van Doornik in Vlaanderen.

17e en 18e eeuw

De 17e en de 18e eeuw worden voor de glas-in-loodkunst gekenmerkt door achteruitgang en verval, als gevolg van een opeenvolging van oorlogen en religieuze twisten. Voorts was er een gebrek aan creativiteit en vernieuwende impulsen. De belangstelling voor glas in lood werd steeds minder. Bestaande ramen raakten in verval door gebrekkig onderhoud of ze werden onzorgvuldig gerestaureerd. Andere ramen werden vernietigd, zoals de ramen in Salisbury en York. De weinige ramen die nog werden gemaakt, waren bestemd voor seculiere gebouwen. In Frankrijk en Vlaanderen liep de productie sterk terug. Ook in Spanje moesten veel ateliers hun deuren sluiten. De gebroeders Price fabriceerden voor de universiteitsgebouwen van Oxford en Cambridge nieuwe glas-in-loodramen.

19e eeuw

In de 19e eeuw, de periode van de Romantiek, werden kunstenaars geïnspireerd door het verleden. Glas in lood kwam in deze periode opnieuw in de belangstelling te staan, ofschoon het de makers ontbrak aan creativiteit en originaliteit. Er werden geen nieuwe ideeën geïntroduceerd, oude ontwerpen werden geïmiteerd. In de Verenigde Staten waren het John La Farge en Louis Comfort Tiffany die experimenteerden met opaalglas. Doordat Tiffany zijn producten in serie ging vervaardigen, werden deze betaalbaar voor een groter publiek. Vooral de Tiffany lampen zijn over de hele wereld bekend.

In Spanje ontwikkelde zich het Modernisme. Een prachtig voorbeeld van Artnouveau glas-in-loodramen en plafonds zijn te aanschouwen in Palau de la Música te Barcelona, de vertegenwoordiger bij uitstek van het Catalaanse Modernisme, gebouwd door Lluís Domènech i Montaner in 1908. Bezoekers kunnen zich vooral vergapen aan de indrukwekkende glazen lichtkoepel van het Palau de la Música. Ik heb van deze lichtkoepel mogen genieten tijdens een weergaloze uitvoering van Opera y Flamenco. Deze show biedt een unieke mengeling van melodische lyrische zang, Spaanse traditie en de magie van de flamenco.

In de kathedraal van Palma de Mallorca paste de architect Antonio Gaudí een nieuwe techniek toe voor het geven van kleur aan gebrandschilderde ramen: de trichromatische techniek, welke berust op het principe dat 80% van alle kleurschakeringen verkregen kan worden door het mengen van de drie primaire kleuren geel, blauw en rood. Het was zijn bedoeling om de techniek te testen voor de uitvoering van de Sagrada Familia in Barcelona.

20e eeuw

Door de hernieuwde belangstelling voor glas in lood, nam in de 20e eeuw het aantal ateliers toe met elk hun eigen stijl. In de 20e eeuw werd het gebruik van glas in lood universeel. Overal ter wereld is er vraag naar en in veel woonhuizen werd glas in lood toegepast. Vooral in Duitsland waren de kunstenaars bijzonder creatief. Ze creëerden hun eigen Duitse stijl. In Spanje hebben een aantal internationaal bekende kunstenaars gewerkt met glas in lood. Een bekend voorbeeld is Joan Miró, die een aantal stukken ontwierp voor de Koninklijke kapel van Saint Franbourg in Senlis (Frankrijk). De Fransman Gabriel Loire gaf in 1958 de productie van glas in cement een nieuwe impuls met zijn bekende werk in de First Presbyterian Church in Stamford, Verenigde Staten. Sindsdien zijn in de Verenigde Staten vele gebouwen gemaakt met ramen van glazen blokken, vervat in cement. Later werd ook voor het eerst staal gebruikt. Deze vernieuwing werd voor het eerst gebruikt in het KLM-gebouw in New York.

Nederland

In Nederland verwierf beeldend kunstenaar Marius de Leeuw ('s-Hertogenbosch, 1915 – Helvoirt, 2000) bekendheid met monumentale glas-in-loodramen. Een andere Nederlandse kunstenares die zich onder meer heeft toegelegd op glas in lood, is Annemiek Punt (1959). Op haar 19e begon zij haar atelier voor gebrandschilderd glas in lood in Denekamp. Eén van haar gebrandschilderde glas-in-loodramen is te zien in de Nieuwe Kerk te Delft, met als thema: De opwekking van het dochtertje van Jaïrus. Zij is een vernieuwend kunstenares.

De Nederlandse schilder, aquarellist, fotograaf en glazenier Marc Mulders (1958) fabriceert prachtige en kleurige glas-in-loodramen, waaronder religieuze thema's. In de Catharijneconvent te Utrecht is zijn dramatische werk Apocalypse te bewonderen, waarbij hij zich liet inspireren door door het Bijbelboek Openbaring van Johannes. Volgens de kunstenaar wijst alles erop dat we in zogenaamde apocalyptische tijden leven. Hij heeft tevens een Herdenkingsraam voor de Nieuwe Kerk te Amsterdam gemaakt, dat werd aangeboden aan Koningin Beatrix ter gelegenheid van haar 25-jarig regeringsjubileum.

In 2014 presenteerde kunstenaar Jan Dibbets zijn ontwerpen voor de glas-in-loodramen van de Haarlemse basiliek Sint Bavo. Licht vormde hierbij de leidraad. Je kunt het sturen, weet hij. De basiliek, gebouwd tussen 1895 en 1930, staat sinds 2010 in de steigers voor een renovatie. Dibbets koos het licht als leidraad: "Als je het te donker maakt met je ramen, gaat dat ten koste van de architectuur." Dibbets’ ramen voor de Sint Bavo zijn helder en transparant van opzet, aan de minimalistische kant.

Top 10 glas-in-lood-ramen wereldwijd

Dit is een lijst van 10 opmerkelijke glas-in-loodramen in gebouwen. Deze gebouwen bevatten enkele van de meest indrukwekkende en historisch belangrijke glas-in-loodramen ter wereld.

1. Notre-Dame - Parijs, Frankrijk
2. Sainte-Chapelle - Parijs, Frankrijk
3. Sagrada Família - Barcelona, Spanje
4. Canterbury Cathedral - Canterbury, Engeland
5. Chartres Cathedral - Chartres, Frankrijk
6. Sainte-Cécile - Albi, Frankrijk
7. Saint Vitus Cathedral - Praag, Tsjechië
8. York Minster - York, Engeland
9. Cologne Cathedral - Keulen, Duitsland
10. Glasgow School of Art - Glasgow, Schotland

Top 10 glas-in-lood-ramen in Nederland

Dit is een lijst van 10 bijzondere glas-in-loodramen in Nederland:

1. Sint-Janskathedraal - 's-Hertogenbosch
2. Domkerk - Utrecht
3. Grote Kerk - Haarlem
4. Laurenskerk - Rotterdam
5. Nieuwe Kerk - Delft
6. Oude Kerk - Amsterdam
7. Onze-Lieve-Vrouwekerk - Breda
8. Sint-Bavokerk - Haarlem
9. Stevenskerk - Nijmegen
10. Grote of Sint-Michaëlskerk - Zwolle

Top 10 glas-in-lood-ramen in België

Hieronder volgt een opsomming van 10 zeer fraaie glas-in-loodramen in België:

1. Onze-Lieve-Vrouwekathedraal - Antwerpen
2. Sint-Michielskathedraal - Brussel
3. Sint-Pieterskerk - Leuven
4. Sint-Baafskathedraal - Gent
5. Sint-Romboutskathedraal - Mechelen
6. Onze-Lieve-Vrouwekerk - Brugge
7. Basiliek van het Heilig Bloed - Brugge
8. Kathedraal van Doornik - Doornik
9. Sint-Pauluskathedraal - Luik
10. Abdij van Orval - Orval

Glas in lood workshops en cursussen in Nederland

Overal in Nederland kan men glas in lood workshops volgen ter kennismaking met glas in lood. De deelnemer van een workshop leert om te gaan met de constructiematerialen en gereedschappen en hij maakt kennis met de technische aspecten van deze kunstvorm. Deelnemers die voor de eerste keer een workshop volgen, krijgen vaak een vast ontwerp voor het maken van een raam. Stap voor stap wordt de deelnemer door het proces geleid en aan het einde van de workshop kan hij een eigengemaakt raam mee naar huis nemen. De tijd vliegt om als je bezig bent met het maken van een raam.

Workshops en cursussen

Hieronder een schematisch overzicht van glas in lood workshops en cursussen die men in Nederland kan volgen. De meeste ateliers bieden cursussen aan voor beginners en gevorden. Sommige ateliers bieden cursussen bestaande uit meerdere lessen, waarin gewerkt wordt aan één glas in lood paneel of de deelnemer maakt twee werkstukken.

Museum

Er is ook een museum voor vlakglas- en emaillekunst te Ravenstein. Het museum wil het emailleren meer onder de aandacht brengen. Het museum organiseert daarom iedere tweede zaterdag van de maand een 'kennismaking met emailleren'; een workshop voor beginners.



Noten:

1. http://canterbury-cathedral.org/history/stained-glass.html
2. Pere Valldepérez, Handboek glas in lood, Forte Uitgevers, Utrecht, 2002, p.14.

Lees verder

• Anselmus van Canterbury: 'Ondenkbaar dat U niet bestaat'