Scrimshaw – huisvlijt op een potvistand

Scrimshaw is oorspronkelijk een vorm van huisvlijt dat op walvisvaarders werd gedaan. De zeelui hadden op de heen- en terugreis naar de jachtvelden genoeg tijd om zich uit te leven in een hobby en voor menig walvisvaarder werd dat het vervaardigen van een aandenken. Voor handen waren de ivoren potvistanden en die laten zich goed graveren. De afbeeldingen hadden vaak met het vak van de zeeman te maken en tonen ijsbergen, robben, schepen en walvissen. De tekeningen geven een beeld van de praktijk van de walvisjacht in de 18e en 19e eeuw. De scrimshaw tanden zijn verzamelaarsobjecten geworden en liggen in musea tentoongesteld. Ze vertellen een deel van de geschiedenis over de walvisvaart.

Scheepsvlijt van de walvisvaarder

• Scrimshaw als huisvlijt
• Kennedy en Musea
• Ivoor en potvistand
• Naalden en messen
• De techniek van scrimshaw
• Ivoor en CITES
• Collectorsitem en nep
• Museum Sorgdrager op Ameland
• Fakeshaw

Scrimshaw als huisvlijt

Scrimshaw de benaming van een handwerk dat ivoor, schelpen en bot bewerkt en versiert. Scrimshaw is vooral bekend van de versierde potvistanden, volkskunst van walvisvaarders in de 18e en 19e eeuw. Walvisvaarders hadden het druk tijdens de walvisjacht maar op de reis naar en van de wateren waar ze bijvoorbeeld potvissen en Groenlandse walvissen harpoeneerden hadden ze veel tijd. De verveling werd verdreven met het bewerken van potvistanden. De walvisvaarders krasten tekeningen in de potvistand en maakten als bij een ets de lijntjes zwart waardoor de tekening goed zichtbaar was op de ivoren tand.

Graveren en snijden

De walvisvaarders gebruikten verschillende technieken die prachtige objecten hebben opgeleverd. Ze sneden de afbeeldingen uit de tand, graveerden in de tanden of schilderden de voorstellingen erop. In Engelstalige landen gaf men de naam scrimshaw aan deze huisvlijtproducten en dat is ook in Nederland het begrip gebleven. Iemand die scrimshaw verhandelt of verzamelt wordt een scrimshander genoemd.

Kennedy en Musea

De versierde tanden werden meegenomen naar huis als souvenir en belandden op de schoorsteenmantel. In de loop der tijd zijn er verzamelaars opgestaan en zijn er collecties opgebouwd in maritieme en cultuurhistorische musea. De Amerikaanse president John F. Kennedy was een van de verzamelaars en zijn hobby deed bij meer verzamelwoede ontwaken. Wat begon als een presentje dat van een reis werd meegenomen naar huis werd een verzamelobject met grote waarde. De mooiste exemplaren kunnen wel enkele duizenden euro’s tot 4500 euro opleveren. De prijs werd niet alleen opgestuwd door de belangstelling van verzamelaars en musea, maar ook door de zeldzaamheid van het materiaal. Sinds de jaren 70 van de vorige eeuw viel de aanvoer van potvistanden nagenoeg weg.

Tanden en stropers

De potvisjacht stokte en daarmee ook de geleidelijke aanvoer van tanden. Tevens werd de handel in ivoor verboden. Kunstenaars en hobbyisten moeten het voornamelijk hebben van aangespoelde potvissen. Bij strandingen wordt niet zelden de potvis snel van zijn tanden ontdaan. Soms wordt zelfs de hele kaak afgezaagd om in één keer twee rijen tanden mee te kunnen nemen en die thuis in alle rust te kunnen trekken. Dat gebeurde onder meer in 1997 toen er vier potvissen op Ameland strandden. Ze lagen dood op het strand. Een potvis werd met een motorzaag van zijn kaak ontdaan, om de tanden te kunnen oogsten.

Ivoor en potvistand

Al duizenden jaren lang wordt ivoor en bot gebruikt om voorwerpen en sieraden van te maken. Er werden naalden van gemaakt, harpoenpunten en ook kunstvoorwerpen. De scrimshaw van potvistanden werd populair in de tijd van de New England walvisvaart in de 18e en 19e eeuw. Vanuit gebieden als Nova Scotia en eilanden als Nantucket werd er op potvissen gejaagd vanwege hun fijne olie. Het leven op een walvisvaarder was, buiten de jacht zelf, tamelijk saai. De kapitein hield de mannen bezig door ze het dek te laten poetsen en het schip schoon te laten maken, maar dan nog bleef er op zee veel tijd over.

Naalden en messen

Het versieren van potvistanden was een welkome afleiding op de lange dagen waar er vanaf het schip niet veel meer te zien was dan water. De mannen gebruikten naalden waarmee de zeilen werden genaaid en gerepareerd of een mes om figuren in de tanden te graveren of snijden. Roet van de olielampen of inkt werd in de lijnen gewreven om de tekening naar boven te halen. De tanden en objecten zoals naaldenkokertjes en hangers werden mee naar huis genomen als souvenir of verkocht om het magere salaris van de zeeman op te krikken.

Walvissen en robben

Op de tanden komen afbeeldingen van walvissen, schepen, Eskimo’s, de jacht, robben, vrouwen en fantasiefiguren voor. Sommige tanden hebben een heel tafereel dat zich laat lezen als een stripverhaal.

De techniek van scrimshaw

Voor scrimshaw heb je ivoor nodig en dat was op de walvisvaarder na de vangst van een potvis wel voorhanden. Ook walrussen hebben grote ivoren tanden en ook daar werd wel scrimshaw op uitgevoerd. De tekening wordt op de tand gezet met een potlood of rechtstreeks in de tand gegraveerd. De lijnen worden later zwart gemaakt zodat dan pas de tekening goed is te zien. Foute lijnen kunnen niet worden hersteld en moeten worden weggewerkt in de afbeelding.

Ivoor en CITES

De scheepsvlijt van destijds heeft menig kunstenaar geïnspireerd tot het maken van scrimshaw. Vanwege wetten die zeezoogdieren beschermen is vers ivoor nauwelijks in de handel, of het zou van stroperij of een gestrand exemplaar moeten komen. Kunstenaars die in de traditie van de walvisvaarders werken, gebruiken doorgaans oud ivoor. De Convention on the International Trade in Endangered Species (CITES), die in 1973 werd opgericht, heeft regels opgesteld om te voorkomen dat beschermde dieren en planten zomaar worden verhandeld, vervoerd, verzameld of gehouden. Dit geldt voor dieren en ook voor delen van dieren, zoals ivoor.

Collectorsitem en nep

Niet zelden worden naast de collectorsitems goedkope scrimshaw tanden aangeboden. Die zijn dan vaak nep, van kunststof en machinaal gemaakt. Het kan ook een echte tand zijn die niet met de hand maar met een laser is geëtst. Een gelazerde etslijn is te onderscheiden van een handgegraveerde lijn vanwege de constante dikte van de etslijn. Bij een handmatig gegraveerde lijn is er altijd verschil in dikte binnen elke lijn en tussen de lijnen te zien. Handgemaakte scrimshaw onderscheidt zich tevens door het vermogen van de vaardige hand om diepte en variatie in een tekening aan te brengen. Elke handgemaakte scrimshaw is een uniek product.

Museum Sorgdrager op Ameland

De meeste scrimshaw potvistanden zijn in Britse musea te zien. Cultuurhistorisch Museum Sorgdrager in Hollum op Ameland heeft ook scrimshaw in de collectie. Ameland heeft, net als de andere Waddeneilanden, een geschiedenis met veel walvisvaart. Dat was ook in de 18e en 19e eeuw. De commandeurs (zoals Sorgdrager, Hidde Dirks Kat en Marten Jansen) hebben voor een welvarende periode op de eilanden gezorgd. De zeelui namen hun souvenirs mee naar huis en die zijn in de loop der jaren in het museum terecht gekomen. De walvisvaart is een vast onderwerp in de tentoonstellingen van het Museum Sorgdrager en walvisolie, ambergrijs en scrimshaw op potvistanden vormt daar een onderdeel van.

Fakeshaw

Fakeshaw is nep-scrimshaw. Het zijn met machines gemaakte en in massa geproduceerde objecten die op scrimshaw lijken. De tanden en botten worden gemaakt van een soort plastic met toegevoegde ingrediënten die het op ivoor of been doen lijken. Er is fakeshaw van potvistanden en walrustanden, maar ook van nijlpaardtanden en been van verschillende dieren. De tand met inscriptie 'The Whaler Eagle' is een fakeshaw tand.

Lees verder

• Moby Dick – boek van Herman Melville over de Witte Walvis
• Commandeurshuizen met muizentandjes en tegels op Ameland
• Potvis - de diepzeeduiker met walschot en ambergrijs
• Potvisstrandingen op de Waddeneilanden - Dwaalgasten
• Walvisvaarder Hidde Dirks Kat van Ameland