Munten van de stad Groningen tijdens de Republiek 1594-1806

In de zestiende en zeventiende eeuw maakte de stad Groningen deel uit van de Republiek der Nederlanden. In de periodes 1594 tot en met 1606 én 1690 tot en met 1693 bezat de stad muntrecht en ook een eigen munthuis. Maar ook buiten deze periode maakte Groningen munten aan. De munten waren voornamelijk van zilver gemaakt en hadden namen als de Sint Jansrijksdaalder, de langrok, jager, Brabants stuiver, de magerman, dubbele plak, oord en plak. Al die namen en aanduidingen klinken op het eerste moment misschien verwarrend, maar er zat wel een systeem in. Alle munten konden namelijk omgerekend worden naar de stuiver en van daaruit naar de duit. De duit, ook wel in Groningen plak genoemd, was de laagste denominatie van alle bestaande munten.

Stad Groningen bij de Republiek in 1594

De Staten Generaal met daarin vertegenwoordigers van de verschillende landsdelen verklaarden zich op 26 juli 1581 feitelijk onafhankelijk van landsheer van de Bourgondische Nederlanden en koning van Spanje Philips II. Dit gebeurde met het Plakkaat van Verlatinghe. De opstand tegen de Spaanse overheersing duurde al vanaf 1567. Maar niet de gehele Nederlanden koos de zijde van de opstandelingen. Zo bleef de stad Groningen in Spaanse handen. De jaren na 1581 werd er tussen de beide zijden zwaar gevochten. Ook in de huidige provincie Groningen kwam het tot veldslagen, zoals de Slag bij Heiligerlee op 23 mei 1568. De Ommelanden, dat wil zeggen het gebied ten noorden, westen en oosten van de stad Groningen, kozen de kant van de opstandelingen. Zij wilden graag weg uit de invloedssfeer van de machtige stad, die onder andere het stapelrecht bezat. De boeren en vakmensen waren bij verkoop verplicht om dit te doen in de stad Groningen.

Pas op 22 juli 1594 geeft Groningen zich na een beleg van twee maanden over aan de legers van prins Maurits van Oranje en graaf Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg. Willem Lodewijk is op dat moment al stadhouder van Friesland en wordt dat dan ook van Groningen. Verder sluit de stad zich officieel aan bij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden waarbij de stad en ommelanden samengevoegd worden tot de provincie Groningen. De stad Groningen maakt vanaf 1594 onderdeel uit van de republiek totdat het in 1806 opgaat in het Koninkrijk Holland.

De stad behoudt het recht van aanmunting, maar met de aansluiting bij de Republiek werd er een geldharmonisatie ingevoerd. Van de Groninger stuiver van zes plakken werd er overgestapt op de Brabantse stuiver van acht plakken of ook wel duiten genoemd.

Muntrecht 1594-1606

De munten die geslagen worden vanaf 1594 in de stad Groningen behoren tot de munten van de Republiek. In 1606 wordt echter het munthuis gesloten. Hiervoor ontvangt de stad Groningen een compensatie van tweeduizend gulden van de Republiek. Vanaf dat moment mag er geen geld meer worden aangemunt. In de jaren daarna gaat de stad toch kleingeld slaan, dit tot onvrede van de Staten Generaal in Den Haag. Zij verbiedt dit dan ook per plakkaat (dit is een ordonnantie waarmee iets bekend werd gemaakt). De munten worden ongeldig verklaard. In die tijd werd dit 'tot biljoen verklaren' genoemd. Dit weerhield de stad echter niet om munten te slaan.

Dan is er de zilveren Sint Jansrijksdaalder. Op de voorkant staat Sint Jan kijkend naar het lam Gods. Op de keerzijde staat de Groningse gekroonde rijksadelaar waarbij de borst gedekt is door een dwarsbalkschild. De tweekoppige adelaar is afkomstig van de Rooms-Duitse keizer Sigismund I. De stad Groningen beschouwde zich als vrije rijksstad van het Heilig Rooms-Duitse keizerrijk, echter heeft zij nooit officieel deze status van de keizers gekregen. Deze munt is geslagen in de jaren 1598 en 1601.

In 1597 word de langrok van acht stuiver geslagen. Dit muntje wordt ook wel "Veerwolde" Jager of dubbele flabbe genoemd. Op de voorzijde van deze zilveren munt staat de tweekoppige adelaar en de aanduiding "Moneta nova argen groningensis'; nieuw Gronings zilver geld. Deze munt wordt opnieuw geslagen in de jaren 1626 en 1627. Van het jaar 1627 is de oplage bekend, namelijk zestienduizend stuks.

De zilveren dubbele jager (ook flabbe genoemd) van vier stuiver is een munt waarop op de voorzijde een met krulornamenten versierd stadswapen te zien is en op de keerzijde een dwarsbalkschild met de aanduiding Sit Nomen Domini Benedictum. Deze munt is veelvuldig aangemunt, en wel in de volgende jaren: 1597, 1598, 1599, 1600, 1604, 1620, 1622, 1623, 1625, 1626, 1627 en 1635. De oplage van het jaar 1635 is 64.000 stuks. Een deel van de jaren valt onder de periode dat Groningen toestemming van de Staten Generaal had om munten te slaan (1594-1606). Voor die in de jaren twintig en dertig van de zeventiende eeuw geldt dat niet.

De zilveren jager van twee stuiver worden in diverse jaren met verschillende varianten in de stad Groningen geslagen. Op de voorzijde staat de tweekoppige adelaar met op de borst het dwarsbalkschild. De munt is geslagen in de jaren 1599, 1601, 1604, 1605, 1606, 1622, 1627 en 1635.

De zilveren vlieger of stuiver is in 1597 geslagen met op de voorzijde de tweekoppige adelaar en op de keerzijde het dwarsbalkschild met daaromheen de Latijnse aanduiding "Sit Nomen Domini Benedictum'.

De zilveren Brabantse stuiver is in diverse jaren geslagen.Op de voorzijde de tweekoppige adelaar en de keerzijde een lang gespleten kruis. De jaren zijn hierbij: 1598, 1599, 1600, 1601, 1602, 1604, 1605, 1609, 1613, 1615, 1622, 1627 en 1635.

De zilveren halve stuiver heeft op de voorzijde een gekroond stadswapen met dubbele adelaar en op de keerzijde een lang geornamenteerd gelelied kruis. Deze munt is geslagen de volgende jaren: 1604, 1609, 1613, 1614, 1615, 1616, 1621, 1622, 1623, 1626, 1628, 1629, 1635 en 1649.

Ook van zilver is de kwart stuiver. Deze wordt ook wel magerman, oord of dubbele plak genoemd. Op de voorzijde de tweekoppige adelaar en op de keerzijde een lang geornamenteerd gelelied kruis. De jaren zijn: 1600, 1602, 1609, 1612, 1614, 1615, 1616, 1619, 1622, 1625, 1626, 1628, 1635 en 1649.

De zilveren achtste stuiver, de plak, heeft de tweekoppige adelaar op de voorzijde en een lang opengewerkt kruis op de keerzijde. De geslagen jaren zijn: 1600, 1601, 1602, 1604, 1609, 1611, 1615, 1616, 1619, 1622, 1623, 1624, 1625, 1629, 1635 en 1649.

Tabel munten van de stad Groningen 1594-1649.

De vermelde munten in de tabel beginnen met de toetreding van de stad in 1594 tot de Republiek tot het jaar 1649.

Rampjaar 1672

In 1672 wordt de Republiek door verschillende landen aangevallen, namelijk door de koninkrijken Frankrijk en Engeland én de bisdommen Münster en Keulen. De troepen van Bernard van Galen (1606-1678), bisschop van Münster, trekken op richting het noorden en belegeren de stad Groningen van 9 juli 1672 tot en met 17 augustus 1672. Er worden vele bommen op de stad Groningen gegooid. De bisschop krijgt hierdoor van de stadjes de bijnaam 'Bommen Berend'. Het beleg mislukt en de troepen trekken weg. Dit feit wordt nog jaarlijks door de Groningers gevierd met Bommen Berend op 28 augustus. Dit komt omdat 17 augustus volgens het Gregoriaanse kalender 28 augustus is.

Tijdens het beleg slaat de stad een rijksdaalder van vijftig stuiver als noodmunt. Nadat de troepen vertrokken zijn, worden er nog een aantal herdenkingsmunten in de jaren 1672 en 1673 geslagen. De munten hebben allemaal de jaaraanduiding 1672. Die van 1673 zijn geantidateerd naar 1672. Geslagen worden rijksdaalder (50 stuiver), halve rijksdaalder (25 stuiver), kwart rijksdaalder (12 1/2e stuiver) en een achtste rijksdaalder ( 6 1/4e stuiver). Op de voorzijde van de munten is een gekroond provinciewapen met vlammen op de kroon te zien. Er is een gesplitste waarde aanduiding op de munt. Aan de linkerkant het bedrag en aan de rechterkant de vermelding 'st'. De keerzijde van de munt is ongeslagen, dus leeg.

Tabel noodmunt en herinneringsmunten ter gelegenheid van Gronings Ontzet in 1672.

In de tabel staan de noodmunt en verschillende herinneringsmunten die in de jaren 1672 en 1673 zijn geslagen ter gelegenheid van de onsuccesvolle belegering door Münsterse troepen.

Muntrecht 1690-1693

In het jaar 1690 wordt de stadsmunt na bijna een eeuw gesloten geweest te zijn weer geopend. De stad begint met het slaan van duiten, waarvan er twee typen in omloop worden gebracht. Op één ervan staat de rijksadelaar met op de borst het wapenschild van de stad Groningen. In 1693 wordt het munthuis weer gesloten. In deze periode van 1690 tot en met 1693 is Egbertus Mariuns de muntmeester. Gedurende deze drie jaren worden er niet veel verschillende munten geslagen.

De zilveren florijn uit de jaren 1690, 1691 en 1692 heeft een waarde van 28 stuiver in de stad Groningen geslagen. Op de voorzijde staat een gekroond en met bladornamenten versierd stadswapen. Dit wapen is in vieren gedeeld, waarbij twee delen versierd zijn met de tweekoppige adelaar en twee delen met een dwarsbalkschild. Op de keerzijde is de tweekoppige adelaar met op de borst een rijksappel te vinden. De oplage van deze munt is onbekend.

De zilveren Rijderschelling van 6 stuiver is aan het einde van de zeventiende eeuw geslagen. Deze munt is in drie opeenvolgende jaren aangemunt, namelijk 1690, 1691 en 1692. Op de voorzijde staat een gekroond stadswapen afgebeeld, met een gesplitste waardeaanduiding aan weerszijden. Aan de linkerkant het getal zes en aan de rechter kant de letter s. Op deze voorzijde staat in Latijn: "mo. no. arg.civ.Groningae' wat staat voor Moneta Nova argentea groningae'. Dit betekent nieuwe zilveren munt van Groningen. Op de keerzijde staat een geharnaste ridder met geheven zwaard, gezeten op een naar rechts galopperend paard. Hier vind je de Latijnse spreuk "concordia res parvae crescvnt'.

De zilveren wapenstuiver wordt in de jaren 1690 en 1691 geslagen. Op de voorzijde een gekroond stadswapen met de aanduiding 1 en S. Op de achterzijde staat de Latijnse aanduiding 'civ gronin ga'.

De koperen achtste stuiver, de duit, is in 1690 geslagen en wel in twee varianten. Allebei de varianten hebben op de voorzijde een gekroond stadswapen dat aan weerszijden vastgehouden wordt door leeuwen. Op de ene achterzijde staat de aanduiding "civ Groning ga', op de andere staat 'gro ninga'.

Tabel met munten geslagen door de stad Groningen in de jaren 1690, 1691 en 1692.

Achttiende eeuw

In de achttiende eeuw zijn er door de stad Groningen geen eigen munten geslagen. De laatste eigen aanmunting vond plaats in 1692 met het uitgeven van de zilveren Rijderschelling. Deze munt was dan ook de laatste munt van de stad die nog ooit voor het dagelijkse betalingsverkeer is uitgegeven.

Meer weten over dit onderwerp?

Een uitstekende informatiebron over munten van de stad Groningen is de Catalogus van de Nederlandse munten geslagen sinds het aantreden van Philips II tot aan het einde van de Bataafse Republiek (1555-1806), samengesteld door Jan van der Wis én Tom Passon. Deze tweede en geheel herziene en verbeterde druk is in 2009 verschenen. De vraagprijs is veertig euro. Het boekwerk telt 518 pagina's. De bladzijden zijn in zwart/wit afgedrukt. Elke voorkomende type munt heeft een eigen foto. alle munten gedurende de periode 1555 tot en met 1806 van de steden Alkmaar tot en met Zwolle zijn te vinden in de catalogus. De laatste pagina's zijn gewijd aan de vertalingen van veelvuldige aanwezige Latijnse opschriften op de munten. Waarschijnlijk verschijnt in december 2015 een nieuwe editie.