recensie

Geert Wilders fascist? De eeuwige terugkeer van het fascisme

Geert Wilders fascist? In november 2010 kwam het boek 'De eeuwige terugkeer van het fascisme' van cultuurfilosoof Rob Riemen uit. Hij betoogt daarin dat de PVV van Geert Wilders een fascistische beweging is. Rob Riemen is essayist en directeur van het Nexus instituut, in 1994 door hem opgericht. Drie jaar daarvoor ging het cultuurfilosofisch tijdschrift Nexus al van start. Nexus organiseert drie keer per jaar congressen en lezingen met deelnemers van naam en faam, zoals Francis Fukuyama.

Geert Wilders fascist? De eeuwige terugkeer van het fascisme

• Titel: De eeuwige terugkeer van het fascisme
• Auteur: Rob Riemen (zie foto)
• Uitgeverij: Atlas, Amsterdam/Antwerpen
• Jaar: 2010
• Pagina's: 62

Noem fascisme wat het is: 'fascisme'

Fascisme is een zeer beladen term. Het wordt geassocieerd met de fabrieken des doods uit de Tweede Wereldoorlog. Zo betoogt dr. Hans Feddema, antropoloog, publicist en bestuurslid van De Linker Wang, dat het onverstandig is deze term te gebruiken om Geert Wilders en zijn beweging mee aan te duiden. Het versterkt volgens hem alleen maar de vooroordelen en/of het zich slachtoffer voelen van de PVV-stemmers.¹ Maar als je een bepaald fenomeen wilt begrijpen, dan moet je het ook benoemen, zo zei Riemen op 2 november in het actualiteitenprogramma Nieuwsuur. En als je het niet kunt benoemen, dan kun je het ook niet begrijpen en doorgronden. Je moet het beestje bij zijn naam noemen en niet je kop in het zand steken.

Het hedendaagse fascisme moet niet vergeleken worden met waar het twintigste-eeuwse fascisme op is uitgelopen, maar met hoe het begon. En dan zien we treffende parallellen. In zijn boekje schetst Rob Riemen de cultuurgeschiedenis van die politiek. Hij concludeert dat Geert Wilders en zijn beweging een logisch gevolg is van een nihilistische massamaatschappij die gekenmerkt wordt door vervlakking en het zielloze consumentisme van de massamens; een maatschappij waar wij allen verantwoordelijk voor zijn.

De massamaatschappij en de massamens

De 'massamaatschappij' is een typering van de Spaanse filosoof Ortega y Gasset. In een massamaatschappij zijn er niet langer absolute waarden. Dit verval van waarden loopt uit op nihilisme. Er bestaat in dat geval niet zoiets als de waarheid, de schoonheid of het goede. Alles wat als zodanig beleefd wordt, is subjectief - niets meer dan een persoonlijke beleving waar er zovele van zijn.

De apologeet en letterkundige C.S. Lewis laat in zijn boek 'De afschaffing van de mens' zien waar de moderne vooronderstelling dat waarden uitsluitend op subjectieve gevoelens berusten, uiteindelijk toe zal leiden. Een kind leert in dat geval niet om gepaste reacties te vertonen en ongepaste reacties na te laten, want die zijn er immers niet. Het gevolg is dat het hart, het gevoelsleven - die de verbinding vormt tussen het cerebrale en het instinctieve gedeelte in de mens - door het achterwege blijven van oefening en ervaring, niet gevormd wordt. Het creëert zodoende mensen zonder hart. Mensen die drijven op hun instincten en driften in plaats van ze te beteugelen, directe behoeftebevrediging nastreven en boos en gewelddadig worden als ze daarin door anderen worden gehinderd. De klassieke idee dat de mens zich moet verheffen en moet uitstijgen boven zijn instincten en fysieke behoeften, is teloorgegaan. De massamens denkt vrij te zijn, maar ondertussen is hij slaaf van zijn begeerten, emoties, driften en angsten. Het ontbreekt hem aan zelfbeheersing. En met het verlies van absolute waarden, komen we onherroepelijk op een punt dat alles zinloos is en zonder waarde.

In het kijkcijferkanon 'Oh Oh Cherso', een reality-serie waarin vier jongens en vier meisjes in het Griekse Chersonissos gevolgd werden tijdens hun vakantie, stond alles in het teken van uitgaan, drinken en seks. Deze serie tekent de moderne leegheid en oppervlakkigheid en het laat mensen zien die schaamteloos hun vleselijke begeerten botvieren, niet gehinderd door hogere morele waarden. Een deel van Nederland zit aan de buis gekluisterd en smult van deze 'nieuwe rolmodellen'.

De term massamens verwijst niet naar een kwantiteit, maar naar een kwaliteit. Het gaat om een gebrek aan geest. We komen ze tegen onder alle rangen en standen. De opkomst van de massamens is een bedreiging voor de waarden en idealen van de liberale democratie. Het gaat niet langer om de geestelijke en morele ontwikkeling van het vrije individu. Nee, de massamens wil niet lastig gevallen worden met geestelijke waarden. Hij is de maat der dingen; er is geen maat, waarde of waarheid boven hem gesteld die hem op enigerlei wijze beperkingen kan opleggen. Het idee alleen al!

De massamens wil een gemakkelijk en overvloedig leven, waarin alles is geoorloofd en er geen geestelijke inspanningen nodig zijn. De massamens is vervuld van zichzelf, hij is narcistisch, de wereld draait om hem en hij gedraagt zich als een verwend kind. Hij oefent zich niet in de taal van de rede, hij kent slechts de taal van het lichaam: geweld. (Niet voor niets hebben veel van de in opspraak geraakte Kamerleden van de PVV'losse handjes'). De massamens past zich aan, hij wil zich niet onderscheiden. Hij is bang. "Bij gebrek aan geestelijke richtsnoer klampt hij zich vast aan het gewicht van de massa dat hem door het leven moet leiden. (...) Angst en begeerte regeren het gedrag van de massa. En wanneer deze massa gaat regeren, wanneer de democratie een massademocratie is geworden, dan zal de democratie ophouden te bestaan" (p.17). De wil van de meerderheid is wet; met de rechten en vrijheden van minderheden zal niet langer rekening worden gehouden.

Een geperverteerd gelijkheids- en vrijheidsideaal

Er ontstaat een nieuw gelijkheidsideaal dat niet gebaseerd is op absolute geestelijke waarden, maar alleen nog maar in het materiële tot uitdrukking komt. In de zin van: 'Iedereen moet alles kunnen krijgen en wat de een heeft moet de ander ook hebben'. We zijn immers allemaal gelijk. Zodra er het idee ontstaat dat andere 'gelijken' meer hebben, groeit de rancune en de wrok. In een maatschappij die doortrokken is van ressentiment, mogen hogere geestelijke waarden niet meer bestaan. Simpelweg omdat ze een inspanning vereisen en een ieder die dat niet kan of wil opbrengen, buitensluiten. En we zijn toch gelijk? Absolute waarden moeten plaatsmaken voor subjectieve beleving. De hoogste maat is dan: 'Dat moet ik toch zelf weten!' Het vrijheidsideaal verwordt dan tot: 'Alles is geoorloofd, leef je instincten, driften en begeerten uit'. "Het is een vrijheid die altijd gewelddadig zal zijn," aldus Riemen (p.22). Het houdt geen rekening met hogere morele principes, zoals: 'Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet'.

De ressentimentmens is een zwakkeling, een slaaf van zijn begeerten; iemand zonder moreel kompas of geestelijke richtsnoer. Om te voorkomen dat hij alle kanten op zwabbert, wil hij zich conformeren aan de massa, de massa die uiteindelijk niets liever wil dan een charismatische leider die zij blindelings kunnen geloven gehoorzamen. Volgens Riemen is het hedendaagse fascisme "de politisering van de geestesgesteldheid van de rancuneuze massamens" (p.37). En de volksmenners hebben geen andere motieven dan (uitbreiding van) macht. Zij exploiteren daartoe het ressentiment in de samenleving, wijzen zondebokken aan, verspreiden haat en zij camoufleren hun intellectuele en geestelijke leegte achter slogans en geschimp en gescheld. Ze zijn op en top opportunisten.

Geert Wilders is het prototype van het hedendaags fascisme

Door Rob Riemen wordt Geert Wilders en zijn beweging gekenschetst als het prototype van het hedendaags fascisme. Maar wat is fascisme nu eigenlijk? Het probleem bij fascisme is, is dat er geen gedachtegoed achter zit. "Het is alleen maar oppervlakte. Daaronder zit niets" (p.26). Daarom zijn er ook geen grote fascistische intellectuelen. Dat maakt het een lastig te definiëren begrip. Door het gebrek aan gedachtegoed en doordat het geen enkele geestelijke waarde kent, neemt het de kleur van zijn tijd en cultuur aan. Zo is het fascisme in Amerika religieus en antizwart en in West-Europa seculier en anti-islam. In Oost-Europa katholiek of orthodox en antisemitisch.

Er zijn echter een aantal gemeenschappelijke kenmerken te noemen. Zo zal er altijd sprake zijn van populisme, want het draait om het kunnen beheersen van de massa. En om dat te kunnen moet je de massa naar de mond praten en het ressentiment exploiteren. De eigen groep is altijd slachtoffer van crises, elites, vreemdelingen, enz. Er is kortom een gemeenschappelijke vijand waar de wrok op wordt gericht, een zondebok. De behoefte aan een zondebok is een van de meest in het oog springende facetten van het fascisme. De PVV van Wilders heeft er zelfs twee: de islam en de Linkse Kerk, dat het culminatiepunt vormt van zo'n beetje alles wat er in de beleving van Wilders en consorten aan onze samenleving fout is. Met een beroep op de wil van het volk wil men minderheden (moslims) die in hun ogen een gevaar vormen, elementaire vrijheden en rechten ontzeggen en zogenaamde 'linkse hobby's' afbreken.

Er zal ook altijd een charismatische leider zijn die de massa weet te bespelen. Geert Wilders wordt door Riemen beschouwd als "een geniale charismatische leider" en geef hem daarin eens ongelijk. Door de leider zal altijd worden ingespeeld op de onlustgevoelens en ressentiment van het volk. Hij zal gebruikmaken van de wrok, onvrede en angstgevoelens onder de mensen. Deze gevoelens worden door hem op behendige wijze gecultiveerd. De beweging zelf zal niet democratisch zijn. En de club van Wilders is dat ook niet. Het draait bij dergelijke bewegingen om een inspirerende, autoritaire leider die in de ogen van zijn aanhangers over superieure kwaliteiten beschikt.

Eén ding weten we zeker: het fascisme zal nooit ofte nimmer iets oplossen. Geert Wilders heeft ook geen echte oplossingen. Hij doet alsof hij oplossingen heeft, maar de oplossingen die hij voorstaat zijn schijnoplossingen. De fascist vertolkt en cultiveert alleen bestaande angsten en wrok. Zodra hij iets gaat oplossen, valt de voedingsbodem weg voor zijn beweging die hem aan de macht heeft geholpen. En dat kan natuurlijk nooit de bedoeling zijn...

Geert Wilders bepaalt al jaren met zijn hedendaagse fascisme de politieke agenda en ondertussen worden de echte problemen, de financieel-economische, de ecologische en de morele crisis niet aangepakt. We verkeren in een diepe beschavingscrisis. "Onze samenleving heeft de kennis van goed en kwaad vervangen door angst en begeerte. Geestelijke waarden spelen geen rol meer. We zitten in een morele crisis," aldus Riemen in Dit is de Zondag op Radio 1 op 14 november 2010.

Holle kreten

In het boekje gaat Rob Riemen in op een aantal drogredeneringen die Geert Wilders en zijn beweging gebruiken. Een paar voorbeelden:

• 'Wij zijn niet fascistisch want we zijn een partij voor de vrijheid!'
• 'Niet wij zijn fascistisch, maar de islam is fascistisch!'
• 'De islamisering is het grootste gevaar!'
• 'Wij zijn niet fascistisch, want we zijn pro-Joods!'
• 'Wij verdedigen de joods-christelijke en humanistische traditie!'

Met betrekking tot de bewering 'Wij zijn niet fascistisch, want we zijn pro-Joods en pro-Israël', zij allereerst opgemerkt dat het een het ander niet uitsluit. Voorts merkt Riemen hierover fijntjes op dat een deel van de gegoede Joodse burgerij in Italië goedgelovig aanhanger was van Mussolini, die geen problemen had met Joden en een hartgrondige hekel had aan Hitler. Toch werden in 1938 in Italië de rassenwetten ingevoerd. Het kwam de duce beter uit om geen ruzie met Hitler te maken. Ook Joodse fascisten moesten het ontgelden. Vertrouw fascisten daarom nooit. Ze hebben geen gedachtegoed en gaan niet uit van geestelijke waarden. Ze nemen de kleur aan van de tijd en cultuur waarin ze leven en ze laten zich leiden door opportunisme. Andere omstandigheden, andere koers.

'Wij verdedigen de joods-christelijke en humanistische traditie', is een andere holle kreet. Als Geert Wilders en zijn beweging werkelijk in deze traditie staat, dan zullen ze zich rekenschap moeten geven van het gebod in Deuteronomium 10:19: "Ook u moet vreemdelingen met liefde behandelen, want u bent zelf vreemdelingen geweest in Egypte." Dit terwijl het tegen elkaar opzetten van mensen en bevolkingsgroepen van het begin af aan het handelsmerk is van Wilders en zijn PVV.

Dit betekent overigens niet dat we met de armen over elkaar moeten toekijken als moslimextremisten haat zaaien of rottigheid uithalen. Moslimextremisme moet met harde hand in de kiem gesmoord worden. Ook mag Wilders of wie dan ook gerust ferme kritiek hebben op de islam. Christenen doen dat al eeuwen. Zo schreef ds. Oomius in 1663 een kritisch boek over de islam waarin hij de profeet Mohammed (onderbouwd) een "vervloekte bedrieger" noemde.² Daar gaat het dus niet om. Wilders wordt niet in het boekje van Riemen niet voor fascist uitgemaakt vanwege zijn uitlatingen over de islam. Deze kritiek is gerechtvaardigd en het is kwalijk te noemen dat politici, juristen, journalisten en andere belangrijke spelers uit het maatschappelijk middenveld die kritiek op de islam onmogelijk willen maken.

Ook wordt niet de strijd van Geert Wilders tegen de islamisering bedoeld. Je mag gerust ageren tegen het feit dat advocaat Mohammed Enait vanuit zijn orthodoxe moslimgeloof weigert op te staan voor rechters en in de rechtszaal een 'islamitisch hoofddeksel' - een zogeheten fez - draagt. Dat zijn niet onze manieren. Ook is in 2006 een docente economie van het Vader Rijn College in Utrecht die haar mannelijke collega's geen hand meer wilde geven, terecht ontslagen. En de groeiende haat tegen joden en homoseksuelen is ook een fenomeen waar je hard tegen moet optreden.

Kritiek op de islam en het tegengaan van wat men 'islamisering' noemt, zijn legitieme zaken. Maar waar gaat het dan wel om?

Een beroep op de Joods-christelijke wortels van ons land

Wat bedoeld wordt zijn de asociale uitspraken van Wilders over het invoeren van een 'kopvoddentax' voor hoofddoekdragende moslima's, het door de knieën schieten van relschoppers en het willen verbieden van de koran, waardoor je moslims elementaire vrijheden ontneemt. Dat soort werk. Wilders strijdt niet slechts tegen ongewenste ontwikkelingen, maar hij creëert een gezamenlijke vijand (moslims), die hij vervolgens neerzet als vijfde colonne, en uit zelfbehoud en met een beroep op de wil van het volk moeten 'wij' hen bepaalde rechten en vrijheden afnemen - waarmee hij het einde van de rechtsstaat, die immers deze vrijheden garandeert, inluidt. Dit alles ademt een geest die haaks staat op joods-christelijke, humanistische noties.

In het Oude Testament behoort de vreemdeling samen met de wees en de weduwe tot een bij uitstek kwetsbare groep. Bij het gebod vreemdelingen met liefde te behandelen, gaat het om het eerbiedigen van de rechten van vreemdelingen en de plicht van de natie om gastvrij voor hen te zijn en ze niet aan hun lot over te laten. Zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament is gastvrijheid een belangrijke plicht (Romeinen12:13; Hebreeën 13:2; Johannes.1:5). Daartegenover staat onmiskenbaar de plicht van een vreemdeling om te integreren en goed burgerschap te tonen. Er werd in het oude Israël van hen geëist dat ze zich aanpasten. Een vreemdeling heeft zowel rechten als plichten. Beide moeten in het lood staan.

Het is curieus dat steeds meer mensen in Nederland zich beroepen de Joods-christelijke wortels van ons land, terwijl ze de facto steeds verder af komen te staan van wat die wortels zeggen over 'vreemdelingen'. Hier is Wilders één van.

Naschrift: Onverschilligheid is de grote vijand!

Onder andere naar aanleiding van een aantal reacties van lezers wil ik het volgende opmerken. Zij die denken dat ik, door Geert Wilders te bekritiseren, mijn hoofd in het zand steek voor de jihad die tegen Israël wordt gevoerd, de doodscultus en martelarencultuur in de islam, en andere nare en gewelddadige kanten van deze godsdienst, leze het artikel Israël en de Palestijnen: ideologische achtergronden, waarin ik uitvoerig op deze onderwerpen in ga.

Verder zij opgemerkt dat Israël het volste recht heeft haar burgers te verdedigen tegen islamitische terreur van de zijde van Hamas en andere groeperingen. Het is niet zo dat een overheid vanuit de nieuwtestamentische gedachte 'heb je vijanden lief', de andere wang moet toekeren als haar burgers worden bedreigd of aangevallen. Dat is een grove verdraaiing van de Bijbelse boodschap en een dergelijke passieve houding is ronduit laakbaar en immoreel. De overheid heeft niet alleen het recht, maar ook de plicht om haar burgers te beschermen. Zij staat schuldig indien zij deze plicht (consequent) verzuimt. Deze opvatting van de beschermende taak van de overheid, waar onder bepaalde omstandigheden ook een pre-emptive strike (een preventieve aanval) onder valt, is voluit in lijn met de Bijbelse bepalingen over de zwaardmacht van de overheid.

Ik moet sommige lezers, die dachten mij in een bepaald hokje te kunnen plaatsen, teleurstellen: het bestrijden van de foute ideeën van Geert Wilders maakt mij nog niet automatisch tot een 'progressieve geitenwollensok-gristen', die onverschillig en lafhartig een andere kant uitkijkt wanneer moslimextremisten de wereld onderdompelen in geweld. Ik bestrijd de valse godsdienst 'islam' en stel de vele uitwassen van de islam aan de kaak, zoals de onderdrukking van vrouwen en de vervolging van christenen en andere religieuze minderheden. Maar ik knijp ondertussen niet een oogje toe wanneer een politiek figuur als Wilders de burgerlijke vrijheden en rechten van moslims wil inperken, wat ze degradeert tot tweederangs burgers. Onverschilligheid is dé grote vijand!


Noten:

1. Hans Feddema: Niet verder polariseren; Het Goede Leven (HGL), 26 november - 3 december 2010.
2. S. Oomius: Het geopende en wederleyde Muhammedisdom of Turckdom, oorspronkelijk uitgegeven in 1663 te Amsterdam, p. I, 179.