recensie

Heksenprocessen in de Nederlanden

Heksen, hallucinogenen en halloween! In het verleden heeft men heksen verbrand, in het heden worden ze als curiositeit opgevoerd tijdens oppervlakkige feesten of kwaadaardig voorgesteld in kinderboeken. Hekserij is een vreemd verschijnsel, dat vele mensen eeuwen in de ban heeft gehouden. In elke 'primitieve' maatschappij wordt men gecon­fronteerd met het geloof in duistere machten. Het blijft een zon­derling fenomeen, dat vraagtekens blijft oproepen. In het boek Heksenprocessen in de Nederlanden' van 1982 wordt de betekenis van de hekserij en de heksenver­volging in de Nederlanden, met de klemtoon op Vlaanderen, bestu­deerd vanaf de middeleeuwen tot het einde van de 17e eeuw. Het is ook nu weer actueel, niet omdat heksen opnieuw verbrand worden, maar omdat er nieuwe, moderne heksen opstaan, die zich organiseren en zelfs heksenopleidingen starten. Mijn belangstelling als herborist is nogal vanzelfsprekend omdat heksen in veel gevallen ook echte herboristen waren met een uitgebreide kennis over medicinale planten.

Het boek van Van Hemelrijck is zeker geen kruidenboek, maar hij probeert wel een antwoord te geven op de vraag waarom in Europa precies in het begin van de moderne, wetenschappelijke tijden, duizen­den mannen maar vooral vrouwen op de brandstapel terecht kwamen. Er wordt nagegaan volgens welke strenge procedure de repres­sie en de bestraffing door vooral de kerk (de Inquisitie) werden georganiseerd. Verder wordt de vreemde relatie tussen heks en duivel bestudeerd.

Er wordt ook gezocht naar de oorzaken van het anti-feminisme dat die heksenprocessen toch wel kenmerkte. Tenslotte wordt de vraag gesteld waarom de hek­senvervolging in de loop van de 17e eeuw sterk is achteruitgegaan en men van dat ogenblik af de arme heks liever naar de doctor dan naar de beul stuurde. Of dat sommige heksen dan eerder als heiligen of als wijze vrouwen werden beschouwd.

Van Hemelrijck, de schrijver

Fernand Vanhemelryck, geboren te Ukkel in 1940. Studeerde ge­schiedenis aan de Rijksuniversiteit te Gent. Promoveerde in 1968 tot doctor in de geschiedenis en werd dan gewoon hoogleraar aan de UFSAL (Universitaire Faculteiten Sint-Aloysius te Brussel). Was ook decaan van de rechtsfaculteit, publiceerde over de geschiedenis van de criminaliteit, het strafrecht, het pauperisme, de instellingen in het Ancien Regime, het Daensisme en de geschiedenis van Brussel en Brabant.

Waarom heksenvervolgingen?

Het geloof in heksen en tovenaars is een universeel verschijnsel. Bij alle volkeren treft men op een bepaald ogenblik van hun geschiedenis het geloof aan in duistere machten die de na­tuurkrachten beheersen en ingrijpen in de normale levensloop van de mens. In elke primitieve maatschappij wordt men gecon­fronteerd met het fenomeen van tovenarij. Het is echter opvallend dat men de heksenvervolging op grote schaal slechts aantreft in de westerse wereld. Bovendien begon de collectieve zinsverbijstering Europa te overweldigen toen het Humanisme de mens opnieuw in het brandpunt van de belangstelling had geplaatst, en de Renaissance de terugkeer naar de natuur predikte. Op een ogenblik dat Leonardo da Vinci zijn Mona Lisa schilderde, werd de Heksenhamer gepubliceerd, en terwijl Rubens zijn imposant œuvre in Ant­werpen en Italië op doek zette, rookten in het grootste deel van Europa de brandstapels.

Eminente persoonlijkheden uit alle takken van het menselijk weten zaten hopeloos gevangen in de greep van de massapsychose die Europa in zijn ban hield. Het is daarbij opmerkelijk dat de meest gereputeerde heksenjagers mensen waren met een hoge intelligentie. Goed geïnfor­meerde en ontwikkelde personaliteiten van die tijd hebben enthousiast mee geschreven aan de meest zwarte bladzijden van de Europese geschiedenis.

Het boek van Van Hemelrijck is zeker geen spannende avonturenroman, soms eerder saai, maar voor mensen die heksen eens op een nuchtere manier willen beoordelen, niet als gekke, lelijke vrouwen of als kindervermaak à la Halloween, is 'Heksenprocessen in de Nederlanden een boeiend boek.