recensie

Het nulnummer van Umberto Eco

Het nulnummer is het enige boek van Umberto Eco dat zich in de tegenwoordige tijd afspeelt. Hij is wereldberoemd geworden met historische romans als "De naam van de roos" en "De slinger van Foucault". In veel van deze werken spelen complotten een belangrijke rol. Dat thema wordt speelt de hoofdrol in de roman "Het nulnummer", zelfs in die mate dat het hele boek zich als een complot laat lezen, waarbij met name de pers het moet ontgelden. Eco laat overtuigend zien dat het complot denken fnuikend kan zijn en wel omdat de angst voor complotten de rol van het individu minimaliseert.

Eco en complotten

De Italiaan Umberto Eco (1932) is beroemd geworden met historische romans als De naam van de roos, De slinger van Foucault, Het eiland van de vorige dag en Baudolino. Het nulnummer, dat in 2015 verscheen, is zijn eerste boek dat zich afspeelt in de moderne tijd. In 1992 om precies te zijn, twee jaar voordat Berlusconi voor het eerst premier van Italië werd.

In vrijwel alle werken van Eco spelen complotten een belangrijke rol. In het boek De slinger van Foucault werd het complotdenken zelf tot een thema gemaakt. Degenen die zich in dit verhaal overgeven aan het verzinnen van complotten, krijgen met de desastreuze gevolgen ervan te maken. Eco zelf ziet een duidelijke oorzaak voor de wijdverbreide fascinatie voor complotten. Sinds God voor een goed deel verdwenen is uit onze maatschappij zoekt men naar een andere macht die alles bepaalt. Dat de werkelijkheid een aaneenschakeling van toevalligheden is, is een idee dat er bij de meesten niet in wil. Dat onvermogen kan volgens Eco gevaarlijke gevolgen hebben. De individuele mens wordt al snel gedegradeerd tot een rad in een machine die door vreemde machten bediend wordt en verliest het vermogen zijn eigen lot te bepalen. In Het nulnummer lijkt Eco dit idee naar een nieuw niveau te willen tillen. Het complotdenken is in dit boek beslist meer dan een thema; werkelijk alles in en aan het boek is een complot. Het verhaal zelf is een complot en de verwijzingen naar de literatuur, de kunst en de politiek zijn zo alomtegenwoordig dat het maar de vraag is of er überhaupt nog iemand, inclusief de schrijver zelf, in de eerste persoon spreekt en niet slechts wat woorden aanhaalt die afkomstig zijn van een entiteit elders. Niets is wat het lijkt. Zelfs het boek verliest zijn zelfstandigheid.

Het verhaal

Simei, de man met het gezicht van “iemand anders”, heeft van een schimmige geldschieter met de naam commandeur Vimercati de opdracht gekregen om een nieuwe krant onder de naam Morgen te beginnen. De commandeur wil misstanden in de wereld van de “high finance” en de politiek aan de kaak stellen. Maar Simei gelooft hem niet. Naar zijn mening wil de commandeur alleen maar een aantal proefnummers - nulnummers - in handen krijgen om angst onder de rijken en de machtigen te zaaien. Zij zullen dan besluiten om Vimercati rijkelijk betalen als hij Morgen nooit laat verschijnen. Dan zal Vimercati zelf tot die kringen kunnen gaan behoren. Morgen is chantage, aldus Simei.

Simei verzint een list. Als Morgen nooit komen zal, dan kan hij zich altijd nog profileren als een held die in elk geval probeert de waarheid boven water te krijgen. Er moet dus een boek komen waarin hij optreedt als bevlogen zoeker naar de waarheid. Simei is geen schrijver en huurt Collona in als ghostwriter. Behalve als ghostwriter moet hij fungeren als hoofdredacteur van de krant. De overige redactieleden krijgen niet te horen dat ze werken aan project dat nooit zal slagen. Hun belangrijkste taak is het maken van een aantal nulnummers die, voor zover zij weten, de commandeur moeten overtuigen van de waarde van de krant. In die nulnummers wordt geen echt nieuws gemaakt. Dat is voor proefnummers immers niet nodig. Het is voldoende om nieuwsfeiten uit het verleden op te rakelen en daar met de kracht van de kennis achteraf verreikende conclusies aan te verbinden. De taak van de redactie is dus in wezen het verzinnen van complotten.

Simei toont zich een ras-opportunist. Zodra een nieuwsitem de commandeur in een kwaad daglicht zou kunnen zetten, wordt het niet gepubliceerd of zodanig verdraaid dat hij er wel goed afkomt. Dit is een bewuste strategie die in de redactievergaderingen uitbundig - en vaak op hilarische wijze - besproken wordt. Het cynisme overheerst. De lezer van de krant wordt nauwelijks serieus genomen. Uitnodigingen tot nadenken en onaangename waarheden gaan slechts ten koste van de omzet en moeten daarom vermeden worden. De complotten moeten inspelen op de onderbuikgevoelens van de lezer. Collina heeft de taak om de redactieleden op te voeden in deze vorm van journalistiek. De rol die Simei in feite speelt is dus een heel andere dan de rol die hij zichzelf in het boek wil aanmeten. Inderdaad: niets is wat het lijkt.

Braggadocio en Maia

Twee redactieleden spelen een belangrijke rol in het verhaal dat zich vervolgens ontplooit. Als eerste is er de praatzieke Braggadocio. Hij neemt zijn taak bijzonder serieus en komt binnen de kortste keren op het spoor van een gigantisch complot dat de hele na-oorlogse geschiedenis van Italië in een ander daglicht plaatst. Mussolini was volgens hem niet vermoord maar zou met behulp het Vaticaan naar Argentinië zijn overgebracht. Een groep van mensen die hem weer als leider terug wilden hadden voor dat doel een reeks van intriges en moordaanslagen georkestreerd. Al het grote nieuws over het naoorlogse Italië komt in de theorie van Braggadocio aan de orde: de moord op Aldo Moro, het geheimzinnige gedoe rondom de vrijmetselaarsloge P2, de moord op Giovanni Falcone, de rol van de maffia, het geheime project Gladio, enzovoort, enzovoort. Collona wordt door Braggadocio op de hoogte gehouden van zijn vorderingen, maar weet niet wat hij ervan moet denken. Wat Braggadocio beweert is mogelijk. Dan, plotseling, wordt Braggadocio in een verlaten steeg vermoord. Simei en Collona worden bang. Ze vrezen dat Braggadocio toch iets op het spoor was waarvan zij nu ook weet hebben, al hebben ze geen idee wat precies. Ze stoppen met de krant en regelen voor henzelf een verder onopvallend bestaan. De redactieleden worden op nette wijze ontslagen.

De andere persoon met een opvallende rol is Maia. Zij valt tijdens de vergaderingen op door het feit dat veel van haar ideeën door Simei afgeserveerd worden. Ze zouden de belangen van de commandeur schaden of niet voldoende inspelen op de onderbuikgevoelens van de lezer. Ze wordt veroordeeld tot het schrijven van horoscopen. Desondanks blijft ze vaak hardnekkig op eerdere ideeën terugkomen, een gewoonte die Braggadocio tot de conclusie brengt dat ze autistisch is.

Terwijl Braggadocio alles wat zich aandient in een verhaal probeert te gieten waar anderen geen vat op krijgen, daar richt Maia zich op concrete zaken die dan door anderen streng worden beoordeeld op hun effect op de lezer en op de belangen van de commandeur. Op Collina heeft Maia's "autisme" echter een rustgevend effect, daar waar Braggadocio hem alle rust ontneemt. Het complotdenken van Braggadocio en zijn dood maken Collina's leven op den duur onzeker en zelfs onbegrijpelijk. De meest eenvoudige gebeurtenissen krijgen gaandeweg een mogelijk lugubere betekenis. Maia, met haar focus op een enkel verhaal, schenkt hem juist zelfvertrouwen. Hoewel zij twintig jaar jonger is dan hem, leidt dat tot een liefdesrelatie. Ze blijven bij elkaar. Hun liefde is het enige dat herkenbaar blijft in een wereld waarin alle fundamenten zijn verwijderd.

Slotwoord

Het nulnummer wordt door de critici niet altijd even positief besproken. Het zou in kwalitatief opzicht achterblijven bij zijn eerdere grote romans. Het verhaal zou te oppervlakkig zijn, het boek te dun, de personages niet goed uitgewerkt en de verwijzingen niet functioneel.

Zeker, het is voor Eco’s begrippen een dun boekje, maar het is wel degelijk een uitgebalanceerd en zeer relevant werk. Complottheorieën, in welke milde vorm dan ook, zijn inmiddels doorgedrongen tot de kern van de pers en tot in het hart van de mensen; ze behoren tot de routine van alledag. Dit wordt bijvoorbeeld duidelijk in de manier waarop hij de redactievergaderingen beschrijft. Het zijn hilarische en sterk overdreven taferelen die zich desondanks goed laten vergelijken met een redactievergadering op een moderne krant. Niets is meer wat het is en overal zit een al dan niet vermeend doel van een vreemde macht achter. Dat heeft grote gevolgen voor de manier waarop het nieuws geselecteerd, gemaakt en gepresenteerd wordt. Alleen Maia ontsnapt met haar analytische geest enigszins aan deze trend, maar het effect van haar optreden is nihil.

De gevolgen van het denken in complotten komen in dit boek dus goed en pregnant naar voren. In een wereld die wordt beheerst door de continu aanwezigheid van een mogelijk complot is een mens weinig meer dan een “verwijzing” naar - of een onderdeel van - plannen en doelen die elders gemaakt zijn. Met Het nulnummer heeft Eco op een krachtige en bondige manier een van de grootste problemen van de huidige maatschappij in een heldere vorm weten te gieten; we laten ons definiëren door allerlei al dan niet vermeende doelen en plannen buiten en boven ons. Met als gevolg dat er maar verduveld weinig individuen meer zijn die nog in de “eerste persoon” kunnen spreken. Zelfs Collina weigert dat aan het eind van het boek nog te doen. Eco laat overtuigend zien hoe dit heeft kunnen gebeuren en verwijst via de persoon van Maia en haar relatie met Collina zelfs kort naar een mogelijke uitweg.

Boekgegevens

• Titel: Het nulnummer
• Auteur: Umberto Eco
• Jaar: 2015
• Uitgever: Prometheus Amsterdam
• Oorspronkelijk titel: Numero zero
• Vertaling: Yond Boeke en Patty Krone
• ISBN: 9789044628357