recensie

De stad der blinden van José Saramago

De stad der blinden (Ensaio sobre a Cegueira) is een roman van de Portugese schrijver en Nobelprijswinnaar José Saramago. Het beschrijft de situatie in een stad waarin iedereen blind is en laat zien hoe snel de beschaving van mensen af kan vallen en welk een immense chaos kan ontstaan wanneer men het zicht op elkaar en zichzelf verliest. Maar een persoon kan wel zien, de vrouw van de oogarts. Als gids van de blinden lijdt zij nog het meest.

Zo begint het

Op een dag, in een zekere stad, staat een man voor een stoplicht en wordt blind. Het wordt niet zwart voor zijn ogen, maar wit. Het buitenlicht gaat uit, als het ware, en het binnenlicht gaat aan. Maar in het witte licht toont zich niets.

Verder rijden kan de man niet meer. De overige weggebruikers beginnen boos te claxonneren, totdat een van hen op de wanhopige man afstapt en hoort dat hij blind geworden is: "Alsof ik middenin een mistbank sta, of in een zee van melk ben gevallen. Ik zie alles wit." Hij wordt naar een oogarts gebracht, maar die staat voor een raadsel. Er lijkt niets mis te zijn met de ogen van de man. Maar na een tijdje wordt de oogarts zelf blind. Al spoedig volgen er in rap tempo meer slachtoffers. De overheid vreest een epidemie en besluit de zieken en de mogelijk besmette mensen zo snel mogelijk onder quarantaine te stellen. De slachtoffers worden afgevoerd naar een voormalig, en volledig ommuurd, gekkenhuis. In de ene vleugel worden de blinden geplaatst, in een andere vleugel de mogelijkerwijs besmette mensen. Het aantal blinden blijft echter toenemen. Het onderscheid tussen de vleugels heeft op den duur geen betekenis meer. De afvoer naar het gekkenhuis gaat gestaag door. De overheid volhardt in de ingeslagen weg. Mede door de overbevolking ontstaan er zeer chaotische situaties in het voormalig gekkenhuis.

Sober en met een ijzeren logica

Met een ijzeren logica en in een sobere maar ironische, reflectieve stijl beschrijft Saramago hoe de beschaving van de mensen afvalt. In het gekkenhuis raken de wc's verstopt, maar niemand kan of wil ze repareren. De behoeftes worden overal gedaan en het enige dat de mensen doen, is zich een weg banen om de uitwerpselen heen. Het eten dat binnengebracht wordt, wordt ingepikt door een groep blinden die al snel de naam schoften krijgt. Ze willen voor het eten betaald worden. Niet alleen met goederen. Vrouwen moeten, vaak namens de groep waarin ze zitten, betalen door hun lichaam aan de schoften aan te bieden. Uiteraard wordt er altijd te weinig eten doorgegeven. De mensen verzwakken. Door de honger gedreven ontstaan afgrijselijke taferelen. Doden worden op den duur niet meer begraven en honden doen zich te goed aan de rottende lijken. De enige taak van de bewakers is het binnenhouden van de blinden. Bevelen worden via luidsprekers uitgesproken. Er wordt geschoten op iedereen die zich naar buiten waagt. De eerste dode die valt is de man die de eerste blinde bij de oogarts bracht. Na een trap tegen zijn schenen door het meisje met zonnebril, nadat hij haar lastig gevallen had, ontstond een stekende wond. Op een gegeven moment rent hij van de pijn naar buiten en wordt doodgeschoten. Het optreden van de bewakers, en dus de overheid, is bruut. En volstrekt zinloos. De epidemie blijft zich uitbreiden en treft de hele stad. Na verloop van tijd baadt iedereen in de stad in een wit melk-achtig licht. Zowel in het oude gekkenhuis als in de stad dolen mensen blind rond. Overleven is het enig doel. Niemand is zijn leven nog veilig.

Geen namen

Saramago geeft in zijn verslag geen namen. Iedereen wordt aangeduid met een korte beschrijving: de oogarts, de vrouw van de oogarts, een scheel jongetje, het meisje met de zonnebril, enzovoort. Hij maakt zelfs geen onderscheid tussen beschrijvingen van een situatie en de door mensen uitgesproken woorden. Aanhalingstekens komen in het boek niet voor. Een stilistische hoogstandje dat bijzonder goed werkt. Het geeft vaart aan de reflectieve stijl van Saramago; het past uitstekend bij de aard van het verhaal. Er is oog voor detail. De beslissingen die mensen nemen worden gedegen beschreven. Vrijwel niets blijft onverklaard. Filosofische beschouwingen zijn het, maar gebonden aan de concrete en ellendige situatie waarin de mensen zich bevinden.

De vrouw van de oogarts

De grote uitzondering in het verhaal is de vrouw van de oogarts. Als enige blijkt zij immuun voor de ziekte te zijn en behoudt haar zicht. Zodra ze verneemt dat haar man afgevoerd gaat worden, veinst ze blindheid om hem niet te hoeven verlaten. Ze slaagt in haar opzet en wordt samen met haar man afgevoerd. Zij ziet alles, al weet de overheid dat niet. Ook de meeste blinden weten het niet. Ze houdt haar geheim angstvallig verborgen. Alleen haar man en de paar andere mensen waarmee hij en zijn vrouw samen onder quarantaine zijn gezet, weten het. Daaronder zit de eerste blinde.

Ze wordt al snel de gids van de groep, maar veel geluk brengt het haar niet. Ze ziet de aftakeling waar anderen die slechts ondergaan. Ze doet haar best om de leden van haar groepen te redden en probeert humaan te zijn waar dat mogelijk is. De verschrikkingen die ze ziet zijn echter zo groot dat ze zelf wenste blind te zijn. Ook zij heeft met haar lichaam voor het voedsel voor haar groep moeten betalen. Bij de tweede keer dat dat gebeurde nam ze maatregelen. Toen de schoft klaarkwam stak ze hem dood met een schaar. Haar zicht had haar die macht gegeven maar ook voor haar betekende dat een afdalen in de barbarij.

In de stad

In de schermutselingen na de moord op de schoft weet de vrouw van de oogarts en haar groepje, dat dan nog uit zeven personen bestaat, uit de greep van de schoften te ontsnappen. Tot hun verrassing ontdekken ze dat het gekkenhuis niet meer bewaakt wordt. Ze schuifelen in de richting van de stad en zien ook daar een enorme chaos. Dolende blinden dwalen tussen lijken op zoek naar voedsel, soms alleen, soms als een groep. Het vinden van voedsel is uiteraard de hoofdzaak. Dankzij haar nog werkende ogen vindt haar groep een supermarkt waar nog een hele voorraad eten beschikbaar is. Ze sleept het voedsel naar buiten. Van vermoeidheid en verdriet zakt ze neer op straat en huilt. Een hond likt haar tranen op. De hond zal haar in het hele verhaal verder volgen. Maar de groep heeft daarna tenminste weer te eten. Uiteindelijk belanden ze in het huis van de oogarts, waar alles nog redelijk op orde is. Het wordt een soort thuisbasis.

De schrijver

Saramago gaat gestaag door en verhaalt nog van talloze barbarijen. Een enkele keer komt de groep iemand tegen die nog wat menselijkheid in zich heeft, maar de meesten hebben zich volledig overgegeven aan de wetten van het overleven. Tijdens hun zoektochten komt de vrouw van de oogarts bij het huis van de eerste blinde. Daarin blijkt een schrijver te zitten die, zelf blind, schrijft over de epidemie en de gevolgen. De schrijver, Saramago zelf naar we mogen aannemen, probeert als een blinde de blindheid te begrijpen en houdt zich daarbij, mede, vast aan de feitelijkheden van de epidemie; een duidelijke verwijzing naar de opzet en de stijl van het hele boek zelf.

Iedereen ziet weer

Op een dag gaat de vrouw van de oogarts, uit pure wanhoop, een kerk binnen en ziet tot haar verbijstering dat alle heiligenbeelden een witte lap voor hun ogen hebben. Als ze daarna thuiskomt krijgt de eerste blinde zijn gezichtsvermogen weer terug. De tweede die het zicht terugkrijgt is het meisje met de zonnebril. Al snel volgt de rest. Iedereen kan na een tijdje weer zien.

Met amper een woord rept Saramago over hoe de mensen op het gebeurde terugkijken. Als een blinde heeft hij de gebeurtenissen beschreven. Nu hij weer ziet is het, wellicht, ook wel onmogelijk om het gebeurde te begrijpen. Tijdens het verhaal zelf heeft de schrijver niet alleen het gedrag van de blinden beschreven, maar ook de reden voor hun gedrag. Motivaties en reflecties over motivaties zijn in het boek alomtegenwoordig. De vrouw van de oogarts zegt tegen het eind van het verhaal dat mensen altijd blind geweest zijn. Dat de mensen nu weer kunnen zien, inclusief de schrijver zelf, voegt daarom aan het verhaal eigenlijk niets meer toe. Wat valt er te begrijpen van blindheid als men weer kan zien?

Boekgegevens

• Titel: De stad der blinden
• Oorspronkelijke titel: Ensaio sobre a Cegueira
• Auteur: José Saramago
• Datum oorspronkelijke uitgave: 1995
• Datum Nederlandse Vertaling: 2011
• Nederlandse vertaling: Harrie Lemmens
• ISBN: 0-461-3022-3
• Uitgeverij: J.J. Meulenhoff, Amsterdam