recensie

''Het teken van het beest'' door Libbe Henstra

In 2012 verscheen het boek “Het teken van het beest”. Met als ondertitel “IJje Wijkstra en de geschiedenis van de viervoudige politiemoord, 18 januari 1929.'' De historicus Libbe Henstra geeft hierin op basis van nieuw onderzoek een andere kijk op deze legendarische gebeurtenis. Het boek toont hoe de omgang met een schokkende gebeurtenis als deze meer zegt over politie, justitie, media en omstanders dan over de gebeurtenis zelf.

Missie van vier veldwachters

Op vrijdagmorgen 18 januari 1929 fietsten vier veldwachters naar het Groninger dorp Doezum (gemeente Grootegast). Zij hadden de opdracht meegekregen er zorg voor te dragen, dat Aaltje Wobbes zich om kwart voor tien op het kantoor van de rechter-commissaris in Groningen zou melden. De getrouwde Aaltje had aan het begin van dat jaar haar zes minderjarige kinderen onverzorgd achtergelaten en was met haar huisraad vertrokken naar de vrijgezel IJje Wijkstra om met hem te gaan samen wonen. De vader van de kinderen, Hendrik Wobbes, een vriend van IJje, zat op dat moment in de strafinrichting Veenhuizen. Pogingen om Aaltje te bewegen terug te keren naar haar kroost waren mislukt. Ook aan een eerdere oproep om zich voor de rechter-commissaris te verantwoorden had Aaltje geen gehoor gegeven. De maat was nu vol. Vandaar, dat de vierkoppige delegatie erop af werd gestuurd. Tegen zeven uur in de ochtend was ze ter plekke.

Acht uur in de ochtend

Nauwelijks een uur later lagen de vier veldwachters doodgeschoten rond het huis van Wijkstra. Bij alle vier was de keel doorgesneden. Het huis zelf stond in brand. De bewoners waren gevlucht.

Vlucht en aanhouding

De dader IJje Wijkstra bleek zelf ook gewond te zijn aan zijn hand. Na afscheid te hebben genomen van zijn moeder, liet hij Aaltje achter bij zijn neef Hendrik en meldde zich kort daarna bij vrienden in Lucaswolde. Zij verbonden zijn hand en haalden hem over naar de dokter te gaan. Vriend Hut begeleidde hem. Toen bleek, dat het bij de dokter lang ging duren, ging de reis per auto richting het Rooms Katholiek Ziekenhuis in Groningen. Daar kon hij niet terecht (hij had geen verwijsbrief van de dokter). Te voet gingen IJje en zijn vriend richting het Academisch Ziekenhuis (de chauffeur van de auto was er namelijk intussen vandoor gegaan). Op dat moment was de politie in Groningen op de hoogte van de zaak. Al gauw werd Wijkstra gesignaleerd. Hij reageerde kalm en gaf zich zonder problemen over. Zijn wapens die hij nog steeds bij zich droeg werden hem ontnomen. Op de vraag hoe hij tot zijn daad had kunnen komen antwoordde hij: “ze hebben me getart”.

Impact van het gebeurde

Misdaad tegen orde en gezag

Een viervoudige politiemoord was nog nooit eerder voorgekomen. Uiteraard was de verslagenheid groot. De media mochten daar graag nog een schepje bovenop doen. Het nieuws werd groot gebracht met de nadruk op de in de samenleving levende gevoelens van verbijstering en verslagenheid. De vier plichtsgetrouwe mannen werden onder grote belangstelling uiteraard met veel eerbetoon naar hun laatste rustplaats gebracht. Voor de nabestaanden werd een geldinzamelingsactie gehouden. Het moest een steunbetuiging zijn voor orde en gezag. Ook dit werd in de media breed uitgemeten.

De legende IJje Wijkstra

Maar bij een groot deel van de bevolking was er ook bewondering voor de kleine IJje Wijkstra, die het toch maar even was gelukt om vier gezagsdragers het onderspit te laten delven. Het karakter Wijkstra werd in de volksbeleving uitvergroot. Hij was de kleine vrijbuiter die intellectueel boven zijn omgeving stond, de uitstekende vakman, de muzikale virtuoos en de uitmuntende scherpschutter die door een fatale vrouw in het verderf was gestort. De hierdoor ontstane legende rond zijn persoon werd inspiratiebron voor verschillende romans, een film, een dichtbundel en theaterproducties. De plek des onheils kreeg een plaats in ons cultureel erfgoed. Het werd opgenomen in een wandelroute. De legende leeft nu meer dan ooit. Maar wie IJje Wijkstra nu eigenlijk echt? Wat was zijn achtergrond en hoe heeft hij tot deze daad kunnen komen? Veel is er over gezegd, nog meer is er omheen gevlochten en daarna voor waarheid verkocht. Zelfs eerdere pogingen om te komen tot een objectief onderzoek naar de toedracht gingen hierin deels verloren.

Straf

Hoewel er van alle kanten werd getracht de bewijsvoering voor viermaal moord met voorbedachten rade rond te krijgen met daarop de maximale straf (levenslang), wist men dit toch niet hard te maken. IJje werd veroordeeld tot 20 jaar detentie, waarvan de eerste vijf jaar in afzondering. Hij zou zijn straf niet uitzitten. Twaalf jaar na zijn daad stierf hij geestelijk en lichamelijk verzwakt (hij had t.b.c.) in een gesticht, waar hij kort daarvoor na een zelfmoordpoging naar toe was gebracht..

Het boek van Libbe Henstra

Al tijdens zijn studie geschiedenis deed Henstra doctoraalonderzoek naar de reacties en beeldvorming rond het drama te Doezum voor de periode 1929-1997. Hierin werd al duidelijk, dat het verhaal een enorme legendevorming kende met veel sterke verhalen. Na zijn afstuderen zette hij zijn onderzoek naar de man en de zaak voort, met als resultaat dit boek.

Verschillende aspecten rond het gebeuren werden door de schrijver belicht

De persoon IJje Wijkstra en zijn leefwereld

De historicus heeft voor dit boek zeer uitgebreid en gedegen onderzoek gedaan naar de persoon IJje Wijkstra, naar zijn achtergrond, zijn leefwereld en de plaats die hij daarin innam. Opmerkelijk is dat hij vooral de rol van die omgeving als derde partij in het drama in kaart heeft gebracht. Hiertoe heeft hij Wijkstra’s sociale omgeving en de groepsculturen waaraan hij deelnam (zoals gezin, familie, buren, collega’s en vrienden) uitgezocht. Daar bleef het niet bij, want vervolgens werden ook deze groepen verder uitgeplozen. Waar stond Wijkstra politiek en levensbeschouwelijk gezien? Zijn naam werd in de verhalen verbonden aan anarchistische bewegingen. Waar kwamen die verhalen vandaan? Hoe was zijn economische situatie? Geboren en getogen in een arbeidersmilieu, probeerde IJje verschillende “ambachten”. Vaak verveelde het hem gauw. In de bouw leerde hij een vak. Hij werd voeger. En hij bleek er goed in te zijn. Het was een eigenzinnige omgeving waarin IJje verkeerde, een gebied waarin wapenbezit en stroperij vrij normaal waren. Een streek waar eigenrichting werd toegepast en waar ook bijgeloof nog een grote rol speelde.

Verhouding gezag en streekcultuur

Henstra wilde weten wie het gezag in de streek vertegenwoordigde. Wie waren de betrokken personen en welke plaats namen zij in ten opzichte van de plaatselijke bevolking. De streek kende zijn eigen waarden en normen. Wijkstra, die zijn eigen vriend bedroog met diens vrouw moet hebben geleefd met de angst slachtoffer te worden van een soort van volksgericht.

Reactie van het gezag

Van justitie werd een passende reactie verwacht. De rechtsorde was geweld aangedaan. Hoe ging men daarmee om? Uit het boek blijkt, dat er naar resultaten toe werd gewerkt. Hoe kon men bewijzen dusdanig interpreteren, dat er sprake was van moord met voorbedachten rade in viervoud. Psychiaters en psychologen werden ingeschakeld. Zij kwamen met uiteenlopende conclusies.

Gedegen onderzoek

De schrijver heeft geput uit ontelbare bronnen en archieven. Daarbij werd niet alleen de doopceel van IJje Wijkstra gelicht. Nee ook alle contacten tussen de kring van mensen rondom hem met het gezag werden onder de loep genomen (o.a. strafvonnissen van vrienden, familieleden of buren). Vele gesprekken werden gevoerd met nabestaanden, indirect of zelfs direct betrokkenen. Brieven geschreven door Wijkstra aan vrienden en familie en vrienden werden door hem gelezen. Nooit eerder werd deze zaak zo uitgebreid bestudeerd met als enige doel te komen tot waarheidsvinding.

Conclusie

Feitelijk ontaardde een door de omgeving afgekeurde normovertreding in een krachtmeting tussen IJje Wijkstra en vier gezagsdragers. De streekcultuur met haar afwijkende opvattingen over wat hoorde en de daarbij horende eigen correctiemechanismen voor grensoverschrijdingen botste hier op het formele gezag, dat zijn geweldsmonopolie wilde doen gelden. In het onderhavige geval leidde de sociale controle, de druk van de omgeving tot een escalatie van het conflict met alle gevolgen van dien. Gevolgen die niemand, ook IJje Wijkstra niet, had gewild.