recensie

Fytotherapie: Over planten als geneesmiddel

Boeken genoeg over geneeskruiden. En toch kan er altijd nog wel eentje bij. Vooral dan omdat er, spijtig genoeg, ook veel slechte, te fantasierijke kruidenboeken gepubliceerd worden. Een nuchter boekje zoals 'Fytotherapie. Over planten als geneesmiddel' kan er dus wel bij. In dit boek over het gebruik van kruidenmiddelen in de zelfzorg zijn alleen gegevens verwerkt die een duidelijke wetenschappelijke basis hebben. De auteurs beperken zich tot planten en plantaardige middelen die geen of weinig bijwerkingen vertonen; eventuele bijwerkingen worden telkens expliciet vermeld. Zij zijn duidelijk geen voorstanders van een overhaast gebruik van geneesmiddelen, inclusief fytotherapeutica. In veel gevallen geven ze eerst algemene adviezen die men, voorafgaand aan een eventuele medicatie, kan volgen om de klacht of aandoening te verhelpen. Al met al is dit een uniek en zeer nuttig boekje voor wie zelf of in goed overleg met een arts op een verantwoorde en veilige wijze geneeskrachtige planten wil toepassen.

Recent farmacologisch en klinisch onderzoek heeft een aantal plantaardige middelen opgeleverd die zeker toepassing verdienen in de moderne geneeskunde. Hun positieve effect is niet alleen te vergelijken met dat van gewone medicijnen, er is tevens sprake van minder bijwerkingen. De afgelopen decennia zijn er honderden boeken verschenen over kruiden en plantaardige geneesmiddelen (fytotherapeutica). Sommige hiervan zijn heel wetenschappelijk en bevatten weliswaar correcte, maar niet altijd begrijpelijke informatie. Gegevens uit de populaire kruidenboeken zijn plezierig om te lezen, maar overdrijven dikwijls de therapeutische mogelijkeden of geven geen verantwoording voor de vermelde indicaties.
En dat is nu juist de grote verdienste van dit eenvoudige, goedkope maar toch zo practische boekje. De schrijvers geven geen eindeloze opsomming van tientallen planten, maar vermelden alleen de 2 of 3 beste planten die voor een bepaald probleem wetenschappelijk onderbouwd zijn.

De aandoeningen die besproken worden

• Slapeloosheid en spanning: Valeriaan, Kava
• Diarree: Bosbessap, looistoffen
• Verstopping: Slijmstofplanten oa lijnzaad
• Matige spijsvertering: Kamille, Munt
• Misselijkheid en overgeven: Gember, Munt
• Afvallen
• Griep en verkoudheid: Vlier, Rode zonnehoed ea
• Hoesten: Tijm en Heemst
• Algemene versterking: Panax ginseng en Echinacea
• Wondjes en verstuikingen: Arnica, Calendula enEchinacea
• Migraine: Moederkruid
• Depressiviteit: Sintjanskruid
• Preventie hart en vaatziekten: Knoflook en Meidoorn
• Menstruatie en overgang: Soja en Cimicifuga
• Prostaatklachten: Serenoa repens, Pompoenzaden en Urtica
• Ouderdomsklachten: Ginkgo biloba

Een voorbeeld: Zoethout of kool bij maag- en darmzweren

Er is nog een soort maagdarmklachten waarbij plantaardige middelen kunnen helpen, namelijk bij maag- en darmzweren. De eerste gaan vaak gepaard met oprispend zuur en pijn boven in de buik. Een effectieve behandeling hiertegen vereist het gebruik van tamelijk sterke antibacteriële middelen omdat hier vaak de bacterie Helicobacter pylori in het spel is. Deze behandeling heeft de nodige bijwerkingen. Maag- en darmzweren gaan soms echter vanzelf over of laten na een tijd minder van zich merken. Daarom wordt, wanneer de klachten niet ernstig zijn, meestal een symptoombestrijdend middel (bijvoorbeeld een antacidum ofwel zuurverdrijver) voorgeschreven.

Zoethout bij maagzweren

Een plantaardig middel dat ook kan helpen, is zoethoutextract (Extractum glycyrrhizae crudum) ofwel medicinale drop, het waterige extract van de wortel van de zoethoutplant (Glycyrrhiza gla-bra). Dit middel werd bekend toen de Nederlandse arts Revers uit Heerenveen rond 1950 veel van zijn patiënten die maagzweren hadden met zoethout kon helpen. Een op de vijf patiënten ontwikkelde echter oedeem (een opgezwollen gezicht of ledematen). Na het staken van de behandeling verdween dit weer. Later is uit onderzoek definitief de effectiviteit van zoethout of daarvan afgeleide middelen gebleken. Afhankelijk van de dosis zijn er helaas verschillende bijwerkingen, waaronder, naast kans op tijdelijke oedeem, vooral een hogere bloeddruk, die in sommige gevallen kan leiden tot hartklachten.

In Duitsland is zoethout erkend als geneesmiddel bij maag- en darmzweren. De aanbevolen dosis is daar een hoeveelheid extract die overeenkomt met 200 tot 600 mg glycyrrhizine per dag. Dit is even sterk als drie keer daags vier gram zoethoutwortelextract (medicinale drop). Men dient zoethout in deze dosering niet langer te gebruiken dan vier tot zes weken. Bij ons wordt meestal drie keer daags één gram zoethoutwortelextract aanbevolen. Ouderen of mensen met hartklachten, lever- of nierproblemen of die een tekort aan kalium hebben, kunnen het middel beter niet proberen; hooguit na bespreking met de huisarts. Ter compensatie van het kaliumverlies bij regelmatig gebruik van zoethoutwortelextract is het aan te raden kaliumrijk voedsel te nuttigen, zoals bananen, tomaten en gedroogde abrikozen.

Kool tegen maagzweer

Ook kool (Brassica oleracea] is het vermelden waard, met name het sap ervan. In twee kleine Amerikaanse onderzoeken genas de overgrote meerderheid van de patiënten met maag- of darmzweren in een periode van enkele weken. Dit leidde in de jaren zeventig tot internationale belangstelling. Andere onderzoekers bevestigden daarop de invloed van koolsap op maag- en darmzweren. Onderzoekers in India hebben zelfs in grote lijnen het werkingsmechanisme vastgesteld. Een medicijnfabrikant die probeerde het extract van kool op de markt te brengen, slaagde er echter niet in te garanderen dat de samenstelling elke keer effectief zou zijn. Dit is inderdaad het grootste probleem. Afhankelijk van het seizoen en de kwaliteit van de grond verschilt de helende kracht van het koolsap sterk. In de lente is de kool het meest effectief; van de zomer via de herfst-naar de winter daalt de geneeskracht.

Groene kool is het best, maar andere soorten uit de koolfamilie bevatten dezelfde stoffen en ook bijvoorbeeld selderie. Men kan het sap thuis in een vruchten- of groentepers klaarmaken. Drink daarvan gedurende een aantal weken een liter per dag (of méér van de kool uit minder effectieve seizoenen, het maximum is twee liter winterkool per dag). Daar moetje dan wel enkele kilo's kool voor inslaan. Koolsap smaakt niet zo lekker, maar mengen met wat selderie-, tomaten-of citroensap doet geen afbreuk aan het effect. Ook sommige bananen bevatten stoffen die een werkzaamheid tegen maag- en darmzweren uitoefenen, dat geldt waarschijnlijk vooral voor groene, onrijpe pisangs.