recensie

Boekrecensie: 'Gustav en Anton' van Rose Tremain

Twee jongens, Gustav en Anton, leren elkaar kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog op de kleuterschool in een klein Zwitsers stadje kennen. Ze zullen de rest van hun leven vrienden blijven, maar hun vriendschap zal veel moeilijke fases en onverwachte wendingen doormaken. Zullen ze het benauwend keurige, provinciale Matzlingen ooit weten te ontvluchten op weg naar een grootse toekomst, of laten ze zich in het gareel dwingen?

Boekgegevens

• Auteur: Rose Tremain
• Titel: 'Gustav en Anton' (vertaling van 'The Gustave Sonata' door Anneke Bok)
• Uitgeverij: De Geus
• Verschenen: 2016
• ISBN: 9789044538038

Gustav en Anton komen uit heel verschillende milieus: Gustav is de zoon van de alleenstaande Emilie Perle, die hard moet werken om het hoofd boven water te houden en die haar zoon voortdurend voorhoudt dat ze het nooit breed zullen hebben. Emilie is verbitterd over de dood van haar man, over wie ze weinig meer loslaat dan dat hij 'een held' is, en 'als iemand je iets anders vertelt, heeft hij het bij het verkeerde eind'.

Klassieke muziek

Anton is de muzikaal getalenteerde zoon van het rijke Joodse echtpaar Zwiebel. Antons vader is bankier. Ooit werkte hij bij een grote bank in Bern, maar op een gegeven moment werd hij overgeplaatst naar het provinciegat Matzlingen - waarom, dat blijft vooralsnog onduidelijk. Gustav wordt in het gezin van de Zwiebels hartelijk ontvangen en komt er in contact met de hem tot dan toe onbekende klassieke muziek. Omgekeerd is Emilie minder te spreken over Anton: een aardige jongen, maar 'natuurlijk wel een Jood'. Waarom ze zo gereserveerd oordeelt, is niet meteen duidelijk.

Hoogtepunt van de jeugd van Gustav en Anton is hun gezamenlijke vakantie in Davos met Antons ouders. Ze spelen daar samen in een vervallen sanatorium en doen alsof ze artsen en verplegers zijn die voor de patiënten zorgen, zoals in 'De Toverberg' van Thomas Mann.

Het 'neutrale' Zwitserland

In het tweede deel van het boek wordt de geschiedenis van de ouders van Gustav en Anton verteld en wordt opgehelderd hoe Emilie in haar huidige armoedige omstandigheden verzeild is geraakt. En passant lezen we heel wat wetenswaardigs over het neutrale Zwitserland tijdens de Tweede Wereldoorlog, een verleden waarover we weinig of niets op school leerden: de permanente angst voor een Duitse inval, het aanvankelijk gastvrij opnemen van vluchtelingen terwijl die later werden geweerd omdat het land 'vol raakte' - de parallellen met de huidige situatie in West-Europa zijn duidelijk. Gustavs vader, die bij de politie werkt, helpt tegen de wet en de uitdrukkelijke instructies van zijn superieuren in gevluchte Joden en wordt daarom uiteindelijk oneervol ontslagen.

In het derde deel lezen we hoe het Gustav en Anton in hun latere leven is vergaan en vallen ook de laatste puzzelstukjes uit het verleden op hun plek. In het fraaie slotakkoord belanden de twee vrienden uiteindelijk op een totaal onverwachte plaats, die ze niet hadden verwacht ooit nog te zullen terugzien.

Dubbelzinnigheid van gevoelens

Tremain weet de juiste snaar te raken met haar liefdevolle beschrijving van twee mannen die levenslang worstelen met hun talenten en de vraag wie ze eigenlijk zijn. Ze schetst menige pijnlijk herkenbare situatie en veel van haar observaties zou je meteen tijdens het lezen willen overschrijven, bijvoorbeeld de gevoelens van Gustav bij het kijken naar een optreden van de dodelijk nerveuze Anton tijdens een klassiek concours: Gustav wil erbij zijn, maar zou tegelijk het liefst zijn handen over zijn oren leggen en zijn ogen dichtdoen. En als Anton op middelbare leeftijd ineens groot internationaal succes lijkt te krijgen, is Gustav natuurlijk blij voor hem, maar ook verdrietig en jaloers omdat hij beseft dat Anton dan waarschijnlijk uit zijn gezichtsveld zal verdwijnen - hij voelt zich in de steek gelaten.

Tremaine schetst veel van dat soort dubbelzinnigheden en laat zo zien dat vriendschappen en relaties nooit eenduidig zijn. Vreugde en verdriet klinken beide mee (zie ook de Engelse titel 'The Gustav Sonata'). Wie de tegenstrijdigheid van menselijke emoties zo invoelend kan beschrijven, is een auteur van de bovenste plank.