recensie

Boekrecensie: Yvonne Keuls; Daniël Maandag

Daniël is zeven jaar als de oorlog uitbreekt en zoals alle kinderen van die leeftijd vindt hij de verschijning van de Duitsers aanvankelijk interessant. Yvonne Keuls geeft in haar novelle impliciet een aardig staaltje maatschappijkritiek in haar beschrijving van de ‘zoontjes van de keurige leraren en ambtenaren’, die met Daniël ‘ spelen’.

Titel

Daniël Maandag is de naam van de twee belangrijkste personages in het boek: het jongetje Daniël en zijn vader Daniël Zacharias. De jonge Maandag is de hoofdpersoon van het boek: je leest over zijn belevenissen, gedachten en gevoelens tijdens de Tweede Wereldoorlog. Door zijn ogen volg je ook vader Maandag, die aan het einde van het verhaal door de Duitsers wordt weggevoerd. De titel verwijst dus naar de levens van Daniël senior en Daniël junior, naar een vader en zoon die erg met elkaar verbonden zijn.

Opbouw

Het boek telt 78 pagina’s en is opgebouwd uit 14 korte hoofdstukjes zonder titel. Het eerste hoofdstuk is een soort ‘proloog’, een inleiding. Hierin worden Daniël en zijn familie geïntroduceerd, en lees je dat Daniëls moeder sterft in september 1940. Het tweede hoofdstuk begint op de eerste oorlogsdag, het laatste hoofdstuk eindigt in de hongerwinter van 1944/1945. Het verhaal wordt chronologisch, dat wil zeggen van het begin tot het einde, verteld; tussen het begin en het slot van het boek zit een periode van ongeveer viereneenhalf jaar.

Verteller

Het verhaal is in de hij-vorm verteld; de verteller speelt zelf geen rol in het verhaal. Zij kruipt echter vaak in de huid van Daniël junior: je leest vooral wat de kleine Daniël denkt, ziet, meemaakt, fantaseert en voelt. Over de gevoelens en gedachten van de andere personages krijg je veel minder informatie. Toch leer je ook tante Isabel, Rosalinde en Daniëls vader wel een beetje kennen: door wat zij doen en zeggen en door de manier waarop Daniël tegen hen aankijkt.

De hoofdpersoon

Daniël Maandag is de zoon van Daniël Zacharias Maandag, concertpianist, en Wendela Bliek, concertvioliste en vioolpedagoge. Zijn vader is jood, zijn moeder niet: Daniël is dus een kind uit een ‘gemengd huwelijk’. Aan het begin van de oorlog sterft zijn moeder in een Zwitserse kliniek aan TBC. Daniël woont dan samen met zijn vader, zijn tante Isabel en zijn oudere zus Rosalinde, die net als haar moeder een ‘topvioliste’ wil worden. Met haar heeft Daniël aan het begin van het boek alleen maar ruzie: Rosalinde speelt de baas over hem en gedraagt zich als een verwend wonderkind. Tante Isabel, die zelf ook een beroemde violiste is geweest, trekt Rosalinde voor, omdat zij heel serieus viool studeert.

Tot haar grote ergernis moet Daniël nog niet veel van muziek hebben: hij wil spelen en fantaseren, en voelt zich aangetrokken tot de ruwe spelletjes van de jongens op straat. Met zijn vader, een zachtaardige, naïeve man, heeft Daniël een bijzondere band: zij zijn samen ‘op een geheimzinnige manier ver weg van de mensen’, zij begrijpen elkaar. Zijn vader leert hem ook van muziek houden: hij laat hem Die Zauberflute van Mozart horen en laat hem prachtige plaatjes zien. Een serieuze muzikant hoeft Daniël van hem nog niet te zijn: dat komt wel als hij ouder is. Daniël is klein en tenger, en nog helemaal een kind. Hij is erg gevoelig en heeft een grote fantasie. Eigenlijk leeft hij in twee werelden tegelijk: in de wereld van zijn fantasie, en in de werkelijkheid.

Soms lopen die twee werelden in elkaar over: Papageno, de vogelvanger uit Die Zauberflöte, wordt voor hem bijna een tastbare figuur. En tante Isabel, voor wie Daniël soms bang is, verandert voor hem in een ‘zeeheks’. De oorlog is voor Daniël vooral een groot avontuur. Van de problemen van zijn vader, van de jodenvervolging door de Duitsers begrijpt hij niet zoveel. Pas aan het einde van het boek begint de verschrikkelijke waarheid tot hem door te dringen.

Recensie

Het is maar een onopvallend boekje van Yvonne Keuls. Het draagt de even onopvallende titel ‘Daniel Maandag’, de naam van de hoofdfiguur, wiens oorlogservaringen grotendeels parallel zullen lopen met de herinneringen van de schrijfster, die in 1931 is geboren en in de oorlog ongeveer dezelfde leeftijd had.

Yvonne Keuls bezit de (stilistische) gave met een simpel zinnetje veel te suggereren, zoals een Marga Minco dat ook kan. De vergelijking met laatstgenoemde gaat te meer op, omdat ook in Daniël Maandag sprake is van sprongen in de handeling. De novelle krijgt daardoor een scenisch karakter waardoor de gemoedstoestand van de hoofdfiguur scherper gestalte krijgt.
Daniël is het zoontje van een joodse concertpianist, een naïeve man, die meent, door slechts over de vereiste identiteitspapieren te beschikken, de oorlog te kunnen overleven. Het jongetje wordt na de dood van zijn moeder samen met een ouder zusje opgevoed door zijn tante Isabel Bliek, die niets liever wil dan dat het tweetal in de voetsporen van de ouders en vooral van haarzelf, een beroemd artieste, zal treden.

Het zusje heeft blijkbaar muzikale talenten, maar Daniël voelt zich nog niet aangetrokken door de muze. Op gemeen-subtiele wijze wordt hem duidelijk gemaakt, dat hij maar gauw op de viool moet leren spelen als hij zijn tante voor zich wil winnen. Kortom: het zusje wordt voorgetrokken:... ‘tante Isabel lag altijd minzaam op hem te loeren en daar zou ze pas mee ophouden wanneer hij was toegetreden tot het muziekcomplot’. Daniël wordt meer aangetrokken door zijn vader, die begrip heeft voor het feit dat zijn zoontje kennelijk geen muzikale begaafdheden heeft geërfd. Z’n vader prikkelt zijn fantasie met het Zauberflöte-verhaal. Vooral de figuur van Papageno intrigeert hem: ‘Hij is een domme August en iedereen moet erg om hem lachen.’ Papageno in z’n verenpak en een grote vogelkooi op z’n rug verwijst subtiel naar Daniëls vader, die de consequenties van de jodenvervolging voor zijn persoonlijk leven niet wil zien en als een struisvogel zijn kop in het zand steekt. Ondanks de waarschuwingen van zijn familie blijft hij doodgemoedereerd in zijn huis wonen, hoewel hij het opvallende naambordje van de gevel verwijdert en in samenwerking met de bezorgde buren een ingewikkelde vluchtweg via een koker arrangeert. Als het echt gevaarlijk wordt, blijft hij liever waardig achter zijn piano zitten...

Daniël moet het van zijn vriendjes horen, dat hij een joodse vader heeft en dat zijn leven wel eens gevaar kan lopen. Het naïeve doopbewijs van een christelijke gemeente in Groningen weerhoudt de Duitsers er niet van het huis binnen te stormen en de argeloze pianist weg te voeren.

Daniël is zeven jaar als de oorlog uitbreekt en zoals alle kinderen van die leeftijd vindt hij de verschijning van de Duitsers aanvankelijk interessant. Yvonne Keuls geeft in haar novelle impliciet een aardig staaltje maatschappijkritiek in haar beschrijving van de ‘zoontjes van de keurige leraren en ambtenaren’, die met Daniël ‘ spelen’. En spelen betekent in hun opvatting vaak pesten oftewel het laten uitvoeren van de wreedste ‘proeven’ als straf voor het verbreken van de groepssolidariteit. Eén van de vriendjes wordt bijna als een jonge kat verdronken en Daniël wordt gedwongen door een spergebied met mijnen te paraderen. De tuinders in het Wesrland blijken regelrechte profiteurs te zijn, die nauwelijks bereid zijn een kostbare viool (‘een aardige gitaar’) te ruilen tegen een zak vol bieten en appels.

Het is elders allemaal wel eens beschreven, maar Yvonne Keuls weet door haar stijl op authentieke wijze het beeld op te roepen van een Nederlandse maatschappijinoorlog die geen mededogen kent voor argeloze schepsels, toevallig behorend tot een door de Duitsers uitgerangeerd volk. Een indringende novelle dus!