recensie

De 'Duitse les' van Siegfried Lenz zindert na

Siegfried Lenz wordt door heel wat literatuurkenners beschouwd als een even grote schrijver als zijn landgenoten Heinrich Böll en Günther Grass. Toch is hij bij het grote publiek veel minder bekend ondanks zijn imposante oeuvre. Uitgeverij Van Gennep besliste voor enkele jaren om daar in ons taalgebied iets aan te doen en een aantal romans van deze auteur opnieuw uit te geven. ‘Duitse Les’ rolde in 2011 van de persen en is een van de romans die op de lezer een blijvende indruk nalaten.

Is dit een typisch Duitse roman?

Op verschillende zenders heeft een prestigieuze Duitse TV-serie gelopen, ‘Unsere Mütter, unsere Väter’, waarin op het Duitsland van tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt terugblikt via het verhaal van vijf jonge mensen onder wie een Jood. De vraag die eigenlijk wordt gesteld is: hebben wij, Duitsers, wel de juiste keuzes gemaakt?

In de roman ‘Duitse Les’ stelt de vader van het hoofdpersonage Siggi Jepsen zich de vraag niet of hij de juiste keuze maakt door zijn plicht na te komen: hij wil zijn vaderland dienen als posthuiscommandant van de Rijkspolitie in een Noord-Duitse dorpje nabij de Deense grens. In die zin kan je het als een typisch Duitse roman bestempelen want ‘Ordnung muss sein’ schakelen we toch gelijk met de Duitse mentaliteit of niet soms? De hele roman draait rond het gegeven van het vervullen van de plicht in alle omstandigheden.

Strafwerk

Het begint al bij genoemde Siggi die na de Tweede Wereldoorlog in een instelling voor moeilijk opvoedbare jongeren terechtkomt. Hij slaagt er niet in om tijdens de Duitse les een passende inleiding te verzinnen voor het opstel ‘De vreugden der plicht’ omdat er zoveel dingen uit het verleden door zijn hoofd spoken waardoor hij zich moeilijk kan concentreren. Als straf wordt hij in een cel opgesloten waar hij zolang het nodig is onder een streng regime verplicht wordt “om ongestoord tot het inzicht te komen dat opstellen nu eenmaal geschreven dienen te worden” (blz.14). Zijn werkstuk zal maanden werk vergen en enkele schriften in beslag nemen.

De plicht

In feit duikt het begrip ‘plicht’ op bij verschillende personages uit Siggi’s onmiddellijke omgeving.

In de eerste plaats is er natuurlijk de vaderfiguur die als veldwachter de invectieven van de overheid moet doen naleven. Zo wordt het zijn vriend, de schilder Max Nansen, verboden om nog verder te schilderen aangezien zijn veelkleurige schilderijen voortaan tot de ‘Entartete Kunst’ worden gerekend. Vader Jens Ole Jepsen kwijt zich minutieus van zijn taak en geeft zijn zoon, die vaak bij de schilder rondhangt, de opdracht hem op de hoogte te houden van Nansens activiteiten zodat hij tijdig kan ingrijpen.

De schilder zelf trekt zich van het verbod weinig aan en werkt in het geniep verder. Hij voelt het als zijn plicht aan om zijn werk verder te zetten. Siggi, die aan de zijde van zijn pa een inbeslagname van Nansens werk heeft meegemaakt, vindt het dan weer zijn plicht om het werk van de schilder in veiligheid te brengen. Hij steelt een paar schilderijen die hij op diverse plaatsen verstopt.

Er is ook Klaas, Siggi’s oudere broer, die wordt opgeroepen om aan het front zijn plicht voor het vaderland te vervullen. Uit angst voor het strijdgewoel verminkt Klaas zichzelf en vlucht uit het lazaret wat als desertie wordt beschouwd. Als vader het te weten komt verstoot hij zijn zoon uit het gezin. Als Klaas uiteindelijk opduikt beslist de posthuiscommandant ook hier zijn plicht te vervullen en levert hij zijn eigen bloed aan de autoriteiten uit.

Verzet

Vooral Siggi’s geheime verzet tegen zijn vader staat centraal in het boek. Het stuit de jongen tegen de borst dat zijn vader zijn plicht laat prevaleren over de vriendschap met Max Nansen niettegenstaande deze hem in zijn jeugd het leven heeft gered. “Je plicht, dat kan je toch niet doen zoals je ‘t goed dunkt of zo voorzichtig mogelijk” (blz. 255), vindt vader Jepsen. Zelfs na de oorlog blijft de stroeve man aansturen op het vernietigen van zoveel mogelijk werk van de schilder dat hij onder hand krijgt.

Ook de verstoting van Siggi’s oudere broer zit de jongen hoog en hij helpt Klaas een schuilplaats te vinden als deze op een morgen op het erf van het ouderlijke huis verschijnt.

Emile Nolde

Voor het personage van de schilder Max Nansen steunde Lenz op het leven van de expressionistische schilder Emile Nolde (1867 - 1956). Al vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw was Nolde een overtuigde nazi die regelmatig negatieve commentaar op Joodse collega-kunstenaars spuide. Niettegenstaande hij lid was van de Deense tak van de Nazipartij werd zijn werk door Hitler als ‘Entartete Kunst‘ bestempeld zodat zijn schilderijen uit alle musea werden verwijderd.

Een les op verschillende vlakken

Het mag geen verwondering baren dat Siegfried Lenz op gelijke hoogte wordt gesteld met Böll en Grass aangezien hij net als voornoemde coryfeeën het nationale verleden oprakelde en de discussie over tot wat blinde gehoorzaamheid kan leiden aanzwengelde. Op die manier speelde hij mee het geweten van Duitsland.

De ‘Duitse Les‘ is echter meer dan dat. Het is tevens een ode aan humanistische idealen als vrijheid van meningsuiting en het koesteren van échte vriendschap.Het is een lofrede op de kunst die ondanks alle repressie en tegenkanting overleeft.

Daarnaast wordt het waddengebied in Schleswig-Holstein dicht bij de Deense grens beeldrijk beschreven en krijg je een idee van hoe het turfsteken er in die tijd aan toeging.

Ik vond Lenz’ roman een aangrijpende getuigenis van een mentaliteit die mogelijk maakte wat niet mogelijk had mogen zijn. Tevens blijft dit thema brandend actueel in die zin dat het boek waarschuwt om niet blindelings populistische figuren en wat ze uitkramen te volgen zoals jammer genoeg in deze tijden van crisis nog steeds her en der gebeurt.