recensie

Herbarium, de natuur als heelmeester

Kruidenboeken waren er vroeger in alle vormen en maten. Men noemde ze herbarium, Hortus sanitatis en zelfs Theatrum Sanitatis. Zeg maar Voorstelling van de gezondheid. Het waren dan ook eerder boeken, die een gezonde leefstijl, goede hygiene en gezonde voeding propageerden. Zo'n gezondheidsboek is de Theatra en Tacuina Sanitatis. Deze gaan terug op de oude herbaria die, aanvankelijk als handschriften, later in gedrukte vorm, in de veertiende en vijftiende eeuw een geliefd genre vormden. Het woord theater doet in dit verband misschien wat vreemd aan. Gewoonlijk gebruiken wij dat voor een instelling die niets met medische literatuur te maken heeft. Oorspronkelijk betekende het Latijnse woord theatrum echter het tentoonstellen of uiteenzetten van iets - van voorwerpen, gedachten, gevoelens of wetenschappelijke kennis - ten behoeve van een publiek, ongeveer op dezelfde wijze als een toneelschrijver zijn gevoelens en hartstochten in een creatieve presentatie aan het publiek duidelijk probeert te maken.

De titel Theatrum Sanitatis geeft dus aan dat wij hier te maken hebben met een verhandeling over de gezondheid ten behoeve van een belangstellend of leergierig publiek. De term Tacuinum is ontleend aan het Arabisch (Taqwin) en betekent overzicht of 'lijst'. Het boek is dan ook een lijst van nuttige wenken en wordt als zodanig ook in de verschillende handschriften gepresenteerd. Bij wijze van voorbeeld laat ik hier de omschrijving volgen die een vroege auteur, de christelijke arts Buhahyliha Byngezla uit Bagdad van dit soort wetenschappelijk-literair werk heeft gegeven: "Het Tacuinum is de kunst of het vermogen om in handzame en beknopte vorm kennis te presenteren die gebaseerd is op onderzoek en nuttig kan worden aangewend. Deze vorm is ontstaan ten behoeve van de mensen van deze tijd, vooral de rijken en aanzienlijken onder hen, die alleen resultaten verlangen van de wetenschap en nauwelijks belangstelling hebben voor de verschillende hypothesen en mogelijkheden van behandeling. Dit boek is daarom bestemd voor Vorsten en Aanzienlijken in wier huizen het niet zou mogen ontbreken.'
Een andere naam voor dit soort boeken was Hortus Sanitatis. Deze benaming gaat terug op de oude horti simplicium in de kloosters, de tuinen met 'simples' of geneeskrachtige kruiden, waar de monaci infirmarii (ziekenbroeders) planten kweekten om hun zieke medebroeders te genezen. Het woord 'simples' wordt nu nog steeds in Frankrijk gebruikt om volkse geneeskruiden aan te duiden.

Hortus sanitatis

Een van de bekendste werken in dit genre is de Hortus Sanitatis van Giovanni da Cuba die in 1484 in Mainz als herbarium verscheen. Een jaar daarna zag een kortere, veel bekendere editie van dezelfde tekst onder de titel Hortus Sanitatis het licht. Deze was verlucht met fraaie houtsneden en mocht zich in een grote populariteit verheugen. Tot ver in de zeventiende eeuw werd het regelmatig herdrukt. Dit boek is een van de meest karakteristieke voorbeelden van vijftiende-eeuwse medische literatuur en handelt over de heilzame werking van de 'simples' die in de drie Rijken der Natuur , het planten-, dieren-, en delfstoffenrijk, te vinden zijn.

Niet zelden waren dit soort herbaria in een vrij elegante, hoofse stijl geschreven en met enige wetenschappelijke allure. Zo bij voorbeeld De Virtutibus Herbarum, een werk op rijm van de hand van Macer Floridus, of de Medicinae Libellus van Benedetto Crespo, aartsbisschop van Milaan. Uit deze en soortgelijke werken werden de latere, uitgebreidere compilaties samengesteld waarvan de Flos Medicinae en de Regimen Salernitatum waarschijnlijk de meest bekende zijn. Om deze werken aantrekkelijker te maken voor het publiek werden bovennatuurlijke en magische elementen ingevoerd.
Naast beschrijvingen van de medische eigenschappen van planten, dieren en mineralen verschijnen in de loop der tijd ook medische adviezen van algemene aard ten aanzien van voedsel, leefwijze en dergelijke.

Mijn exemplaar van de herbarium

De Herbarium zoals hij in 1981 opnieuw uitgegeven werd, bestaat voornamelijk uit mooie, gestileerde afbeeldingen van nuttige, vooral geneeskrachtige planten met een korte inleidende tekst over de gezondheidswaarde van vooral vruchten zoals vijgen, druiven en moerbeien maar ook over kruiden zoals wijnruit, munt, alsem en alant en over granen zoals tarwe en gerst.
Deze beschrijvingen zijn ontleend aan Ububchasym de Baldach, een geleerde, schrijver en professor die leefde rond het jaar 1000. Enkele voorbeelden uit het boek worden hier weergegeven.

Malrove (Marubium)

Malrove is van nature warm in de tweede graad, droog in de derde.
De beste kwaliteit malrove groeit in het open veld. Het heeft een heilzame uitwerking op lijders aan geelzucht en tering. Ook verbetert het het gezichtsvermogen.
Malrove tast echter nieren en blaas aan. Dit kan worden voorkomen door het in combinatie met koude diuretische middelen te gebruiken.

Absint-AIsem (Absintium)

Dit kuid is warm in de eerste graad en droog in de tweede. De beste is die welke witte, gladde, platte bladeren heeft.
Het wekt de eetlust op en weert motten uit geweven stoffen.
Het sap kan echter maagpijn veroorzaken en het is daarom het beste alleen de vezelige delen te eten, zonder sap.

Salie (Salvia)

Salie is warm in de eerste graad en droog in de tweede. In de kruidentuin wordt het gekweekt om de bladeren. Deze zijn het beste deel van de plant. Het bewijst goede diensten bij zenuwziekten en verlammingen. Het bezwaar ervan is echter dat het het haar doet uitvallen. Om dit gevaar te voorkomen is het aan te raden het haar te wassen met een aftreksel van mirt en inheemse saffraan.

Viooltjes (Viole)

Viooltjes zijn koud in de eerste graad, vochtig in de tweede. Blauwe viooltjes met veel blad worden als de beste beschouwd.
Alleen door hun geur al hebben zij een heilzame uitwerking, maar bovendien helpt een aftreksel van viooltjes ook tegen woedeaanvallen.
Het gebruik ervan is afte raden bij darmstoornissen, maar dit bezwaar kan ondervangen worden door het eten van vlierbessen.
Siroop van viooltjes is een uitstekend middel tegen pleuritis.

Crocussen (Crochus)

De saffraan die uit crocussen wordt gewonnen is warm in de tweede graad en droog in de eerste. De beste zijn vers geplukt, geuren licht en zijn mooi van kleur. In de kleur moet iets van wit zitten.
Deze bloemen verlichten het hart, maar kunnen ook misselijkheid veroorzaken. In dat geval valt het gebruik van zure middelen aan te raden.

Opvallend is ook dat er niet alleen positieve werkingen worden beschreven maar ook mogelijke bijwerkingen en hoe we die kunnen voorkomen.
Dit Herbarium met als ondertitel 'De natuur als heelmeester, medische wenken uit een middeleeuws handschrift' is voornamelijk een mooi boek met kunstzinnige afbeeldingen van planten. Creatieve afbeeldingen die nu zeker niet meer kunnen dienen om een plant te herkennen of te determineren maar eerder om van te genieten. En ook de teksten en adviezen, die wel interessant zijn, kunnen beter niet als hedendaags gezondheidsadvies gebruikt worden.