recensie

De Ander, in Kafka's, De gedaanteverwisseling

In het werk: De gedaanteverwisseling van Kafka vindt niet alleen de gedaanteverwisseling van een mens naar een kakkerlak plaats, maar ook het begrip de Ander ondergaat een gedaanteverwisseling. Hoe beschrijft Kafka’s verhaal de gedaanteverwisseling van de Ander?

Wat is de Ander?

In het boek De gedaanteverwisseling van Franz Kafka wordt op een bijzondere manier omgesprongen met het begrip ‘de Ander’. In de meeste boeken is er een duidelijk onderscheid tussen de Zelf, de norm ofwel het ‘positief’, en de Ander, het tegengestelde van de Zelf, ofwel het ‘negatief’. In De gedaanteverwisseling lopen de Zelf en de Ander echter door elkaar, er vindt een verschuiving plaats van de invulling van de rol van de Ander. Door bepaalde fragmenten te analyseren met behulp van een aantal narratologische en inhoudelijke aspecten ga ik de volgende vraag onderzoeken: Hoe gaat Kafka’s verhaal De gedaanteverwisseling om met de Ander?

Het verhaal

Het verhaal begint als Gregor wakker wordt en merkt dat hij veranderd is in ongedierte.

"Toen Gregor Samsa op een ochtend ontwaakte uit onrustige dromen, ontdekte hij dat hij in bed was veranderd in een reusachtig eng beest." (Kafka, blz. 5)

Op dit moment zie ik Gregor Samsa nog als de Zelf van het verhaal. Hij vertelt over zijn leven en zijn baan en alles lijkt normaal. Op dit moment krijgt de vader de rol van de Ander toegedicht. Volgens Ann Rigney’s Het leven van teksten, is de Ander namelijk een negatieve afspiegeling van de Zelf. De vader is in het begin een negatieve afspiegeling van Gregor, omdat hij niet werkt, alleen maar in een stoel zit en Gregor de schulden laat afbetalen. Op het moment dat Gregor ontwaakt, nemen we alles waar vanuit Gregors bewustzijn, Gregor is de focalisator. Omdat hij zelf heel rustig blijft, blijf je dat als lezer ook en je stelt Gregor als norm, als de Zelf dus.

Verandering van de rol van de Zelf en de Ander

Op het moment dat Gregors ouders erachter komen dat Gregor niet naar zijn werk gegaan is en de procuratiehouder voor de deur staat verandert er wat in de invulling van de rol van de Zelf en de Ander.

"‘Heb je Gregor net horen praten?’ ‘Dat was de stem van een dier,’ zei de procuratiehouder, opvallend zachtjes in vergelijking met het geschreeuw van zijn moeder. " (Kafka blz. 24)

Waarom zien we iemand als Ander?

Het ‘Anders’ maken van de ene persoon ten opzicht van de andere persoon gebeurt vaak aan de hand van een systeem van binaire opposities, tegenovergestelden worden naast elkaar geplaatst om een verschil aan te geven. In dit citaat is er sprake van een binaire oppositie. Gregor piept en zijn familie en de procuratie kunnen hem niet verstaan, doordat zij niet piepen, maar praten. Omdat wij mensen gewoon zijn te praten, zullen wij het praten als norm stellen en de pratende familie en procuratiehouder aanwijzen als de Zelf, terwijl de piepende Gregor nu door ons gezien wordt als de Ander. Er heeft zich dus een verschuiving voor gedaan in wie de rol van de Zelf en de Ander vervult. Maar dat is niet het enige bijzondere aan dit fragment en dus aan het boek. Een tweede opmerkelijk feit is dat je als lezer meestal de focalisator als de Zelf aanwijst, maar dat dit bij De gedaanteverwisseling niet het geval is.

De focalisator wordt vaak aangewezen als de Zelf, omdat de lezer alles meemaakt vanuit de gedachtegang van de focalisator en daardoor zijn doen en laten als de norm aanwijst. Neem bijvoorbeeld koloniale literatuur, die Europeanen als focalisator hebben, daarin worden de inlanders afgeschilderd als onbeschaafde zwakke aftreksels van de Europeanen, ze worden dus neergezet als de Ander. Terwijl in de postkoloniale literatuur, waarin de inlanders de focalisators zijn, de Europeanen juist neergezet worden als de Ander. Wie de focalisator is bepaalt dus meestal wat de norm is en wat de afwijking. Zoals we hebben gezien in bovenstaand fragment is dat in De gedaante- verwisseling van Kafka dus niet het geval.

Conclusie

Gedurende het verhaal merk je aan bepaalde gebeurtenissen dat Gregor steeds sterker de Ander wordt. Hij wordt steeds dierlijker en zijn ouders zien hem steeds minder als ‘hun’ Gregor. Dat Gregor steeds meer dierlijk en steeds minder menselijk wordt blijkt bijvoorbeeld uit de scene met de meubelen. Gregors zuster heeft door dat hij graag over de muren kruipt en besluit samen met moeder de meubelen weg te halen, zodat Gregor meer ruimte heeft om te kruipen. In eerste instantie is Gregor blij met deze ontwikkeling, maar uiteindelijk wil hij zijn meubelen terug, omdat de meubelen nog het enige zijn dat hij heeft uit zijn menselijke leven. Door op de muur te kruipen bezorgt hij zijn moeder de schrik van haar leven. Vader is hier woedend over en hij gooit appels naar Gregor. Vader ziet het ongedierte niet meer als zijn eigen zoon en ook oor de lezer wordt het steeds moeilijker om medelijden met Gregor te hebben. Door de beschrijvingen die Kafka geeft van Gregor en zijn manieren voel je als lezer een soort walging, er vindt vervreemding plaats en meeleven met Gregor lukt niet meer. Omdat je je niet kunt identificeren met Gregor, maar je de reactie van de vader wel kunt begrijpen, stel je de reactie van de vader als de norm. Gregor wordt nu dus ook door de inhoud van het verhaal naar de rol van de Ander verbannen, hij is de afwijking van die norm.

In de meeste boeken staat vast wie of wat de rol van de Zelf en de Ander vervult, maar dit is bij De gedaanteverwisseling niet het geval. Hoewel je als lezer in het begin Gregor aanwijst als de Zelf, voornamelijk omdat hij de focalisator is, verander je al snel van mening en dicht Gregor de rol van de Ander toe, ondanks dat hij de focalisator is. In De gedaanteverwisseling wordt niet alleen op een bijzondere manier met de Ander omgesprongen wat betreft de vorm, de focalisator is niet altijd de Zelf, maar ook wat betreft de inhoud. Omdat Kafka op zo’n walgelijke manier het doen en laten van Gregor beschrijft kun je je als lezer nog maar moeilijk met hem identificeren, waardoor je hem als de Ander aanwijst. Kafka gaat in zijn boek De gedaanteverwisseling dus op een creatieve manier om met de invulling van de rol van de Zelf en van de Ander.