recensie

Walvissen groot en vet - Hans Beelen en Ingrid Biesheuvel

'Walvissen groot en vet' is de hoofdtitel van een bloemlezing van teksten over de Nederlandse walvisvaart. De ondertitel van het boek is 'Nederlanders op walvisvaart in het Hoge Noorden.' De lezer maakt een reis door de tijd, waarbij de samenstellers Beelen en Biesheuvel oude en soms lastig leesbare teksten hertaalden in modern Nederlands en voorzagen van een inleiding. Het begint bij Jonas en de grote vis, waarmee de walvis wordt bedoeld en het eindigt in de negentiende eeuw, wanneer op Spitsbergen het graf van een achttiende-eeuwse walvisvaarder wordt aangetroffen, door de smeltende gletsjers zichtbaar geworden. Het boek is een aanrader voor de liefhebber van waargebeurde verhalen en geschiedenis van de walvisvaart.

Nederlandse walvisvaart in haar glorietijd

• Jona en de walvis
• Zeemonsters
• Historische betekenis van de walvisvaart
• Over walvisjacht en ontberingen
• Walvissen als varkens
• Hans Beelen
• Ingrid Biesheuvel
• Walvissen groot en vet

Jona en de walvis

Nederlanders waren in de zeventiende, achttiende en in mindere mate in de negentiende eeuw succesvolle walvisjagers. Het leverde grondstoffen als vet, traan en baleinen waar diverse andere producten van werden gemaakt. Lampjes brandden op de olie, walvisvet werd de grondstof voor zeep en kaarsen en korsetten en paraplu's werden gemaakt met baleinen. De reizen gingen vooral naar het noorden, naar Spitsbergen, Groenland en Straat Davis. Hoe meer de zeeën werden leeggevist, hoe verder de houten zeilschepen voeren. Het boek behandelt een periode die begint bij het verhaal van Jona en de walvis. Bron van dat verhaal is een middeleeuwse tekst.

Stranding van een walvis

Het was de tijd van de trage post en van ontbreken van smartphones en social media. Zelfs nog zonder fototoestel. Als er ergens langs de kust een walvis aanspoelde, dan werd er een tekening of gravure van gemaakt. Niet zelden ging de fantasie een beetje met de kunstenaar op de loop en kwam het dier er als een zeemonster op te staan. Het boek bevat vele afbeeldingen die een mooi beeld geven van de zeekolossen, de schepen en de bemanningen.

Zeemonsters

De samenstellers van het boek verzamelden een hele serie authentieke bronnen over walvisstrandingen, walvisjacht en de walvisvaarders. Als voorbeeld: 'De wonderlijke historie vande Noordsche landen', opgeschreven door de Zweedse kerkfunctionaris Olaus Magnus en in 1562 in Antwerpen uitgegeven. Olaus Magnus schrijft onder meer 'Over de gruwelijke zeemonsters rond de kusten van Noorwegen' en 'Over de strijd tussen de walvis en de orka' en 'Over ankers die men op de rug van de walvissen uitwerpt'. Eeuwen geleden beschreven avonturen over de jacht in de koude wateren, ver van huis, kregen een plekje in dit boek. Zeelui verhalen over het zware leven aan boord, commandeurs beschrijven rampen en successen en ook de correspondentie met het thuisfront is een bron.

Historische betekenis van de walvisvaart

Biesheuvel en Beelen doken in archieven en diepten een groot aantal teksten over walvissen en Nederlandse walvisvaart op. Ze selecteerden de meest opvallende en waar de taal oud en voor de lezer in de eenentwintigste eeuw niet of nauwelijks meer te lezen en begrijpen is, hertaalden ze die in hedendaags Nederlands zonder te tornen aan de sfeer van de oorspronkelijke tekst. Ze laten daarmee zien wat walvis en de walvisvaart voor de Nederlandse economie, wetenschap en cultuur heeft betekend.

Over walvisjacht en ontberingen

De teksten gaan over de dieren, de zeelui, de schepen, de techniek van het walvisvangen en de ontberingen. Te lezen is wat er mee aan boord ging, als de walvisvaarder uitvoer voor een maandenlange reis. Het gaat over overbevissing, speksnijden, schipbreuken, over begraven van doden in het ijs en over veilige thuiskomsten met grote buit. Moby Dick komt er in voor en ook de ontberingen die de mannen moeten doorstaan vanwege bevriezing van ledematen. Als je leest wat de mannen allemaal meemaken en daarbij in ogenschouw neemt dat ze in kleine sloepen op ijzige wateren de grootste wezens in de zee na hebben gejaagd, doet dat huiveren. De waargebeurde avonturen zijn spannender dan je kunt verzinnen.

Walvissen als varkens

Het boek is rijk geïllustreerd met zwart-wit afbeeldingen. In het midden zit een katern in kleur, illustraties over zeemonsters die er uitzien als wilde zwijnen met enorme fonteinen op de kop en op kaboutertjes lijkende walvisvaarders die de monsters proberen af te schudden door hen houten vaten naar de kop te gooien. Ook staan er kaarten bij van Groenland en de Poolzeeën. Te zien is hoe de kaarten in de loop van de eeuwen gedetailleerder worden. Het kleurenkatern geeft ook een goed beeld van de notendopjes die de walvisvaarders waren en van de vangsloepen die zo groot waren als de walvisstaart breed.

Walvisvaart in het museum

Het laatste hoofdstuk van de Nederlandse walvisvaart, die van na de Tweede Wereldoorlog met de Willem Barendsz, wordt in dit boek niet behandeld. De avonturen in 'Walvissen groot en vet' eindigen in de negentiende eeuw. Over de meer recente Nederlandse walvisvaart, die niet naar de noordelijke wateren ging maar naar de zeeën rond de Zuidpool, zijn meerdere boeken geschreven. Biesheuvel en Beelen nemen een lijstje met belangwekkende werken over recente en vroege walvisvaart op in het boek. Ook Musea, waar aandacht is voor de walvisvaart, staan opgesomd. Museum Sorgdrager in Hollum op Ameland staat daar bij, net als Museum 't Behouden Huys dat in West op Terschelling te vinden is. In Harlingen, Amsterdam, op Texel, in Rotterdam, De Rijp en Zaandam staan musea met een walvisafdeling.

Hans Beelen

Hans Beelen (1960) is docent Nederlands. Hij is verbonden aan de Universität Oldenburg, een stad in Duitsland tussen Nieuweschans en Bremen. Hij heeft een bijzondere interesse voor de walvisvaart van de zestiende tot de negentiende eeuw en coördineerde als leider van Stichting Vrijwilligersnetwerk Nederlandse Taal wel veertig edities over de walvisvaart van die periode.

Ingrid Biesheuvel

Ingrid Biesheuvel (1951) is mediëvist en vertaalde diverse literaire teksten uit het Middelnederlands en ontsloot ze daarmee voor een groot publiek. In 2012 ontving zij de Gerrit Komrij-prijs voor haar vertalingen van ridderromans. Ze werkt veel samen met andere auteurs en specialisten. In Hans Beelen vond ze de walvisvaardersspecialist. In 2011 vertaalde ze samen met hem en Nicoline van der Sijs het zeventiende-eeuws maritieme woordenboek Seeman.

Walvissen groot en vet

De titel 'Walvissen groot en vet' is een deel van een liedtekst uit de achttiende eeuw. Het komt uit een verzameling liedteksten over de zeevaart. Het hele fragment is als volgt:

Men vindt hier op Spitsbergen
vossen en beren wreed,
bergen die d'hemel tergen,
ijsschotsen dik en breed,
walvissen groot en vet naar wens,
veel land- en ook zeemonsters
doch niet één levend mens.

Tot slot

Voor iedereen die gek is op waargebeurde verhalen en geïnteresseerd is in de walvisvaart die delen van Nederland zoveel welvaart bracht, is het een boek om van te smullen. Je leert heel veel verschillende elementen van de walvisvaart kennen, waarbij interessante informatie wordt afgewisseld bizarre anekdotes. De walvisvaarders hebben in die tijd waarover dit boek verhaalt heel veel bijzondere dingen meegemaakt. Dat blijft hangen na het lezen van het boek. De mannen werkten onder uiterst moeilijke omstandigheden zonder overlevingspakken, maar met broeken en jakken van katoen, linnen en wol en wollen gebreide mutsjes of bontmuts op. In het boek Moby Dick van Herman Melville wemelt het van de gegevens over de walvisvaart, ingebed in een spannende geschiedenis over de jacht op de witte walvis. 'Walvissen groot en vet' geeft inzicht in de ontwikkeling van de walvisvaart en laat je als lezer vol diep ontzag achter. Het boek is een aanrader voor iedere zeevaartgeschiedenisliefhebber en een verrukkelijke aanvulling op Moby Dick.

Walvissen groot en vet - Nederlanders op walvisvaart in het Hoge Noorden

• Ingeleid en hertaald door Hans Beelen en Ingrid Biesheuvel
• Uitgever: Athenaeum
• ISBN: 9789025309640

Lees verder

• Potvis - de diepzeeduiker met walschot en ambergrijs
• Potvisstrandingen op de Waddeneilanden - Dwaalgasten
• Arctisch Kookboekje met zeehondensoep en mosterdsoep
• Walvisvaarder Hidde Dirks Kat van Ameland
• Ambergrijs, amber, ambergris - geurende stof uit de potvis