recensie

Waarom vuilnismannen meer verdienen dan bankiers: bespreking

Rutger Bregman en Jesse Frederik hebben een zeer lezenswaardig boekje geschreven over het nivelleringsvraagstuk. Centraal in hun betoog staat het begrip "onverdiend inkomen". Voor moderne liberalen als Mark Rutte bestaat zoiets niet. De economisch markt bepaalt wat iemand verdient en niemand anders. De waarde van geleverde arbeid is in deze opvatting gelijk aan de prijs die ervoor betaald wordt. In hun boek nemen Bregman en Frederik dit beeld flink op de schoffel en vragen zich af wat iemand werkelijk verdiend. De conclusie is dat de moraal bij politieke besluitvormingen weer naast de economie moet komen te staan en niet, zoals nu, eronder.

Verdiepen van het nivelleringsdebat

Waarom vuilnismannen meer verdienen dan bankiers is het essay van de Maand van de filosofie van 2015. Rutger Bregman en Jesse Frederik willen het debat over de nivellering van inkomens en vermogens verdiepen. Nivelleren wordt door veel politici gezien als een kunstmatige overheveling van gelden van veelverdieners naar hen die minder of niets verdienen. De economische markt zorgt in dit beeld min of meer zelfstandig voor een eerste verdeling van het geld waarna de politiek in een soort tweede termijn die verdeling, desgewenst, kan corrigeren.

Deze “framing” van het nivelleringsvraagstuk heeft volgens de auteurs het grote nadeel dat de politiek en de moraal naar de periferie verbannen worden. De werking van de economische markt wordt gezien als iets dat intrinsiek goed is of anders wel als iets onvermijdelijks. Dat deze framing een redelijk recent fenomeen is laten de auteurs zien via een vergelijking van de opvattingen van de twee laatste liberale premiers van Nederland: Pieter Cort van der Linden en Mark Rutte. De eerste was premier van 1913 tot 1918 de laatste begon zijn premierschap bijna honderd jaar later in 2010.

Twee liberale premiers

Van geld dat door louter door bezit en rente verdiend werd, moest Cort van der Linden niets hebben omdat er geen concrete prestaties tegenover stonden. Het werd door hem via allerhande belastingen ook actief tegengewerkt. Dat er onder zijn leiding een fikse verhoging van belasting op erfenissen doorgevoerd werd, spreekt in dit opzicht boekdelen. De politiek van Rutte staat daar lijnrecht tegenover. Onder zijn leiding is de erfbelasting juist verlaagd. Hij spreekt zelfs denigrerend van een “sterftaks”. Erfenissen zijn volgens Rutte ook inkomen en dus verdiend. De crux is dat er voor Cort van der Linden nog zoiets bestond als onverdiend inkomen, terwijl dat begrip bij Rutte eigenlijk niet bestaat, crimineel verkregen inkomsten daargelaten.

Bregman en Frederik halen nog veel andere voorbeelden aan waarin de moderne liberalen elk inkomen en elk vermogen - verdiend of niet - accepteren. Speculanten, monopolisten, advocaten, bankdirecteuren hebben hun geld evengoed verdiend als de timmerman en de vuilnisman. Dat de laatsten daadwerkelijk iets geproduceerd hebben en de eerste in de regel wat minder, doet niet ter zake. Het is niet aan ons om te bepalen wat verdiend is, dat is aan de markt. Cort van der Linde zou dit idee met kracht verworpen hebben, maar voor Rutte en de zijnen is het geen probleem. Voor hen is er een directe gelijkschakeling van de prijs voor iets met de waarde ervan. Het voorstel dat de vuilnisman meer (echt) zou verdienen dan een reclameman, terwijl de laatste de facto meer geld krijgt, is dan een absurditeit.

Oorzaak en oplossing

Bregman en Frederik menen dat die gelijkschakeling zijn wortels heeft in de mathematisering van de economie die begon aan het eind van de negentiende eeuw. Met prijzen valt goed te rekenen, maar met de echte waarde van goederen, diensten en arbeid voor mens en wereld, kunnen de formules niet overweg. Waarden worden zo onder het tapijt van de prijzen geveegd. De waarde van iemands werk voor mens en wereld is daarmee gelijkgeschakeld aan de prijs die de markt ervoor geeft. Verdiend is verdiend. Punt. Het economisch systeem wordt door de vorderingen van de mathematische economie meer en meer opgevat als een zelfstandig opererend systeem. De technisch geformuleerde optimaliseringsproblemen worden politieke dictaten omdat andere vormen van ingrijpen volgens de formules tot minder algemene welvaart leiden. Daarmee heeft de economie de rol van de moraal overgenomen.

Concrete, technische oplossingen voor een herintroductie van de moraal bieden Bregman en Frederik niet direct. Hun hoop ligt duidelijk in het verhelderen van het probleem. De hoop is dat mensen daarmee aan de slag gaan en het een ander proberen te veranderen. De kans dat politici dat zullen gaan doen - ze doen het af als een “mediacircus” - achten ze ook nog eens bijzonder klein. Wel een belangrijke rol wordt, niet geheel onverwacht, gegeven aan het onderwijs. Wanneer het onderwijs weer (!) meer gericht wordt op de studie van waarden en minder op “probleem-oplossen”, dan kan er een mentaliteitsverandering ontstaan die op termijn zou kunnen leiden tot een politiek waarin economische wetmatigheden naast morele normen komen te staan en niet, zoals nu, erboven.

Kritiek

Hoewel Bregman en Frederik willen ingrijpen in het systeem ontbreekt in hun boek een analyse van het systeem zelf. Het boek heeft daardoor meer weg van een getuigenis dan van een handboek voor verandering. Dat is niet zo'n diskwalificatie als het misschien lijkt omdat ze wel degelijk op zeer heldere en aansprekende wijze de problemen laten oplichten. Maar dat zo weinig aandacht wordt besteed aan handzame oplossingen is en blijft spijtig.

Ze hadden, om maar wat te noemen, iets explicieter terug kunnen grijpen op het ideaal van Adam Smith. Zijn unieke bijdrage aan de economie was het idee dat er voor goede welvaart voor iedereen er eigenlijk geen ontwerp of blauwdruk nodig is. Wanneer men mensen de vrijheid zou geven om hun eigen belangen te behartigen en handel te drijven op momenten dat ze dat zelf opportuun achtten, dan zouden natuurlijke wetten van vraag en aanbod voor een stabiel systeem zorgen met verhoging van de algemene welvaart als gevolg. Dat idee van Smith is van een glanzende eenvoud en bovendien een die voor een goed deel gebaseerd was op morele overwegingen. Voor hem stond voorop dat eenieder zijn eigen geld zou verdienen met het leveren van zinvolle diensten. Zeker, ook in zijn tijd leefden er nogal wat mensen die niets van waarde bijdroegen maar toch rijk waren. Grootgrondbezitters, bijvoorbeeld, hadden het gemakkelijk, ze hoefden slechts het recht op grondgebruik te verhuren. Maar dat was volgens hem een vorm van onverdiend inkomen die actief bestreden moesten worden (inclusief de erfenissen).

De vraag had dan kunnen zijn waarom het ideaal van Adam Smith tegenwoordig op zo’n geperverteerde manier naar voren komt. Waarom is het nu wel weer mogelijk dat zoveel geld verdiend kan worden met alleen maar geld? Zulke vragen hadden kunnen leiden tot een analyse van het onderliggende monetaire systeem en - vooral - de recente geschiedenis ervan. Dan had aannemelijk gemaakt kunnen worden dat het huidige kapitalisme meer op rente en schuld gebaseerd is dan op de wet van vraag een aanbod. Rente laat het toe om van geld geld te maken, onvermijdelijke schuld is in flagrante tegenstrijd met het idee van burgers die hun eigen belangen dienen. Dan hadden ze met concrete maatregelen kunnen komen die het monetair systeem veranderen. Veel denkers zijn hun hier al voorgegaan, van Marx tot Gesell en moderne economen als Steve Keene. Om van het tegenwoordig groeiend monetaire activisme maar niet te spreken. Het had handen en voeten kunnen geven aan hun kritiek.

Het is maar een manier om naar oplossingen toe te werken. Er zijn uiteraard meer suggesties beschikbaar. Daarop ingaan had het tamelijk pessimistisch beeld van Bregman en Frederik dat veranderingen heel langzaam zullen gaan, iets kunnen temperen.

Boekgegevens

• Titel: Waarom vuilnismannen meer verdienen dan bankiers
• Auteurs: Rutger Bregman en Jesse Frederik
• Jaar: 2015
• Uitgever: De Correspondent
• ISBN: 9789047706830