recensie

Don Delillo's Cosmopolis: Teloorgang van een multimiljonair

In Cosmopolis beschrijft Don Delillo een dag uit het leven van multimiljonair Eric Packer in het jaar 2000. Met zijn boek geeft hij niet alleen commentaar op het leven van Eric, maar ook op de eeuw waarin wij leven. Aan de hand van de theorie over 'consumer society' en het verschil tussen beeld en werkelijkheid van Jean Boudrillard kunnen we deze kritiek verklaren. Eric Packer is een 28 jarige asset manager en multimiljonair. Hij rijdt rond in een enorme witte limousine, compleet met chauffeurs en bodyguards. Eric is de hoofdpersoon uit Don Delillo’s Cosmopolis. In Cosmopolis zien we een dag uit het leven van Eric Packer, waarin niets, maar tegelijkertijd ook heel veel lijkt te gebeuren. Packer stapt ’s morgens in zijn limousine om een ‘haircut’ te halen, deze krijgt hij, in de letterlijke en figuurlijke zin van het woord. Op weg naar de kapper, die woont in een minder bedeelde wijk van New York, gebeuren er allerlei vreemde zaken. Een van Packers concurrenten wordt doodgeschoten, een beroemde rapper wordt begraven en er is een grote demonstratie. Ook stappen er onderweg allerlei mensen in, Packers vrouw bijvoorbeeld en zijn adviseurs. Aan de hand van hun commentaren komen we te weten hoe Packers zaken er op dat moment voorstaan. Hij handelt namelijk in Yens, helaas stijgt de yen op het moment naar ongekende hoogte, waardoor Packer veel geld aan het verliezen is. Af en toe onderbreekt Packer de rit, om te lunchen of om gemeenschap te hebben in hotelkamers met vrouwen die hij kent. Packer is welvarend en lijkt alles te hebben wat hij wil, maar toch is hij ongelukkig. Volgens Jean Baudrillard, socioloog en filosoof komt dit omdat de mens niet meer weet wat waarheid is, we hebben zelf een beeld gecreëerd van de werkelijkheid, maar omdat dit beeld gecreëerd is kan het nooit echt zijn. Volgens Baudrillard leven we op dit moment in een ‘consumer society’. Behoeften ontstaan niet doordat wij bepaalde zaken nodig hebben, maar door een sociale constructie, bezittingen zeggen iets over de eigenaren en mensen moeten dus wel consumeren om aan het beeld te voldoen. Wat heeft Baudrillard gezegd over de door hem zogenoemde ‘consumer society’ waarin wij aan het begin van de 21ste eeuw leven, hoe zien we dit terug in het boek van Delillo en wat voor commentaar lijkt dat te geven op onze hedendaagse samenleving?

Beeld en werkelijkheid, de 'consumer society' van Baudrillard

De beweringen van Baudrillard brachten vooral in de jaren 90 wat teweeg. Op dat moment was er namelijk een verandering in de wereld merkbaar. Er was op grote schaal sprake van globalisatie en de media gingen een steeds belangrijkere rol spelen in het leven van de mensen. Hoewel Cosmopolis zich pas in het jaar 2000 afspeelt zijn ook in dit verhaal de veranderingen merkbaar, tijd en plaats lijken door de media een andere betekenis te krijgen dan dat zij oorspronkelijk hadden. Omdat zowel die verandering van de beleving van tijd en ruimte als de media, Eric leeft via de informatie die hij krijgt op zijn televisieschermen, een grote rol spelen in Cosmopolis is het interessant om een aantal thema’s uit het boek van Delillo te onderzoeken in het licht van Baudrillards analyse over beeld en werkelijkheid.

In zijn The Reception of Simulacra oordeelt Baudrillard dat mensen tegenwoordig niet meer weten wat de echte werkelijkheid is. We hebben de werkelijkheid vervangen door een beeld en geloven dat dat beeld de echte werkelijkheid is. Zo’n beeld noemt Baudrillard een simulacra. Het is volgens hem niet meer de werkelijkheid die voorafgaat aan het beeld, maar we proberen de werkelijkheid te reconstrueren naar het beeld dat we hebben. Een voorbeeld hiervan is het huwelijk dat Eric heeft met zijn vrouw Elise, dit zal ik later uitleggen.

Baudrillards modellen van de werkelijkheid in Cosmopolis

Modellen en systemen

Baudrillard heeft het hier over de modellen die van de werkelijkheid gecreëerd worden zonder dat zij daadwerkelijk een oorsprong hebben in die werkelijkheid. Opvallend is dat Delillo in Cosmopolis ook de nadruk lijkt te leggen op modellen. Eric Packer hecht veel waarde aan modellen en systemen en gelooft dat hij onsterfelijk zal zijn als hij het model onderliggend aan het leven zal doorgronden. Dat hij uiteindelijk sterft aan het einde van het boek zegt waarschijnlijk genoeg over het bestaan en de werkelijkheid van zo’n model. “There’s an order at some deep level,” he said. “A pattern that wants to be seen” (Delillo, 86). Het systeem waarnaar Eric opzoek is is een simulacrum, het is een niet bestaand iets dat hij zelf gecreëerd heeft om een doel aan zijn leven te verbinden. Ook lijken door de systemen bepaalde zaken hun waarde verloren te hebben voor Eric Packer. Geld bijvoorbeeld heeft voor hem geen concrete betekenis. Packer ziet geld als wat cijfertjes op het scherm van zijn computer die hij desgewenst kan verhogen of verlagen. Zijn appartement bijvoorbeeld heeft hem heel veel gekost, maar eigenlijk is het dat bedrag helemaal niet waard. Eric heeft er zoveel geld voor neergeteld, omdat hij het toch wel kon betalen. Toch lijkt in Cosmopolis ook een hang naar het verleden waarin geld nog niet zo abstract was voor te komen. Dit zien we aan het feit dat er steeds AGM geldmachines staan op de route waar de limousine langsrijdt op weg naar de kapper. De AGM machines maken geld concreet, doordat je daar echt geld uit kunt halen. Dit staat symbool voor de veranderingen van deze eeuw, van concreet, contant geld naar abstract geld, internet bankieren bijvoorbeeld.

Individualisme

Een ander opvallend feit uit het leven van Packer is dat hij geen deel lijkt te nemen aan het leven en de samenleving. Hij rijdt in zijn limousine door New York en zijn wereld lijkt zich niet verder uit te strekken dan de deuren van die limousine. Zelfs de dokter komt naar de auto om hem daar te onderzoeken. Buiten de lunchgelegenheden en hotels waar hij gemeenschap heeft met andere vrouwen lijkt Erics leven zich af te spelen in de limousine. Niet alleen leeft Eric individualistisch, maar naar mijn idee ook egoïstisch. Hij lijkt zich weinig drukte te maken om de wereld buiten zichzelf. Dat hij seks heeft met andere vrouwen terwijl hij getrouwd is lijkt hij de normaalste zaak van de wereld te vinden, wat zijn vrouw daarvan vindt doet er voor hem niet toe. Ook het feit dat hij met zijn roekeloze gedrag, rondrijden door de stad terwijl er sprake is van een terroristische dreiging, niet alleen zichzelf, maar ook de mensen rondom hem, zoals bijvoorbeeld zijn bodyguards, in gevaar brengt lijkt hem niet te deren. Het lijkt of Delillo hiermee het individualisme dat vandaag de dag zo sterk de kop opsteekt wil becommentariëren. Men leeft alleen nog maar voor het eigen hachje, een ander helpen of aan een ander denken is er tegenwoordig niet meer bij. Denk maar eens aan de ontwikkelingshulp die op het punt staat afgeschaft te worden. Nu kon Delillo tijdens het schrijven van zijn boek natuurlijk nog niet weten dat dat misschien zou gaan gebeuren, maar het geeft wel aan dat waar hij voor waarschuwde nu aan het doorzetten is. Men heeft een instelling die uitstraalt: Eerst ik en dan komt de rest wel.

Media

Een punt waar Baudrillard stellig over is en wat we ook terug zien in het boek van Delillo is het idee dat mensen hun verlangens en informatie allemaal uit de media halen:


Verlangens komen dus niet voort uit de natuur van de mensen, maar uit wat media en reclame hen voorschrijven. Volgens Braudillard halen zij ook de norm wat betreft levensstijl hiervandaan. Dit lijkt ook het geval te zijn bij het huwelijk tussen Eric en Elise, van echte liefde is in ieder geval geen sprake. Liefde lijkt voor Packer ook al een abstract iets te zijn, net als geld. Eric heeft een beeld van hoe liefde zou moeten zijn, maar verder lijkt hij niet te begrijpen wat liefde werkelijk inhoudt. Evenredig aan het beeld in zijn hoofd gaat hij lunchen met zijn vrouw en vindt hij dat ze seks moeten hebben, hij zegt zelfs dat dat hoort omdat ze nu eenmaal man en vrouw zijn. In een gesprek met zijn vrouw zegt Eric: “Then other people notice her, then she marries one of them, then they go to dinner.” Hij doet deze dingen dus, omdat zij volgens het beeld dat in de media van een huwelijk wordt geschept normaal zijn. Dat Eric van binnen, vanuit zijn natuur geen echte liefde voelt voor Elise zien we aan het feit dat hij op een dag meerdere keren seks heeft met verschillende vrouwen en dit heel normaal lijkt te vinden. Eric is eigenlijk ook alleen maar getrouwd met Elise door wat Baudrillard een hyperrealiteit noemt, een realiteit die eigenlijk nergens op gebaseerd is. Beide partijen hadden geld en zij was een schoonheid en daarom was het heel logisch dat zij zouden trouwen. Eric lijkt halverwege het boek te beseffen dat hij de schoonheid van zijn vrouw alleen maar verzonnen heeft omdat dit past in het beeld, geschept door de media dat hij als werkelijkheid heeft aangenomen:

Verloop van het verhaal

Hoe verder Eric vordert op zijn reis naar het slechte gedeelte van New York waar de kapper zich bevindt, hoe meer hij lijkt te beseffen dat zijn leven bestaat uit een abstract en gecreëerd beeld, zelfs de schoonheid van zijn vrouw is niet echt, maar heeft hij verzonnen, omdat het nu eenmaal in het beeld paste. Op het moment dat hij beseft dat het niet nodig is om aan het plaatje te voldoen is het al te laat en heeft de vrouw hem al verlaten omdat hij al zijn geld verloren heeft:


Dit citaat geeft weer dat niet alleen Eric door de beelden die de media van het leven scheppen beïnvloed is. Ook zijn vrouw leeft volgens de plaatjes. Zij kunnen alleen maar samenzijn, omdat zij mooi is en hij rijk en beroemd. Wanneer een van die dingen wegvalt kan het huwelijk geen stand meer houden. Wanneer zij hoort dat Eric zijn fortuin verloren is zegt zij dan ook: “As a couple, as a marriage, I think we’re done, aren’t we?” (Delillo, 122). Een van de geschepte voorwaarden valt weg waardoor het huwelijk niet meer past in het beeld van de media en kan daardoor niet langer stand houden.

Ook lijkt het alsof Eric iets alleen maar als werkelijkheid kan beschouwen nadat hij het op een scherm gezien heeft. Hij bevindt zich midden in een demonstratie, maar gaat op dat moment weer in zijn auto zitten, om daar op het scherm te zien wat er aan de hand is, want op het scherm wordt alles hem veel duidelijker. Eerst gaf ik Eric daar gelijk in, op de televisie heb je vaak veel meer overzicht van een situatie, maar na het lezen van de tekst van Baudrillard heb ik het idee dat Eric de demonstratie niet als echt kan beschouwen zonder dat de televisie die demonstratie bevestigd heeft: “It made more sense on TV" (Delillo, 89). Een ander voorbeeld is het moment waarop Eric zijn hart op het scherm ziet, pas wanneer hij zijn hart op televisie heeft gezien lijkt hij werkelijk te beseffen dat dat zijn hart is. Door naar het scherm te kijken voelt Eric pas het leven in zijn lichaam, omdat de media, de televisie, hem dit laat zien:


De reis van Eric van de welgestelde naar de arme wijk in New York lijkt symbool te staan voor de neergang van het leven van Eric, welke uiteindelijk ook eindigt aan het einde van zijn reis. Eric denkt alles te hebben en de wetenschap in pacht te hebben, maar begint dan te beseffen dat alles wat hij heeft gebaseerd is op abstracte beelden. Dat zelfs zijn geld abstract is wordt pijnlijk duidelijk wanneer hij een ‘haircut’ krijgt of terwijl: al zijn geld verliest. Maar gedurende zijn reist verliest hij niet alleen zijn geld, maar ook zijn vrouw en erger nog, zijn grip op het systeem van het leven, wat hem uiteindelijk zijn leven zal kosten.

Door te kijken naar de invloed van de media op het leven van de hoofdpersoon komen er dingen naar voren die we ook in ons eigen leven kunnen terug vinden. Delillo vergroot het probleem dan wel heel erg uit, maar het zet je wel aan het denken. Hoe vaak koop je niet een product dat in de media wordt aangeraden dat je eigenlijk helemaal niet nodig hebt? En hoe vaak laat je je leiden door een opinie in de krant, of door iets dat je leest op internet? Media en reclame hebben een veel grotere impact op ons leven dan we denken en het lijkt of Delillo ons daar bewust van wil maken. Eric Packer gaat er uiteindelijk aan ten onder, maar wij kunnen nu in ieder geval met een andere blik naar de media kijken en het feit dat geld niet gelukkig maakt komt in Cosmopolis ook pijnlijk duidelijk naar voren.