recensie

Verzen - Willem Kloos

In 1894 verscheen de bundel 'Verzen' van Willem Kloos (1859-1938) bij Uitgeverij Versluys. Dit wordt beschouwd als één van de belangrijkste dichtbundels uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis. In de bundel staan diverse prachtige sonnetten, die volgens velen behoren tot de beste sonnetten die ooit in de Nederlandse taal zijn geschreven. In diezelfde staan echter ook veel beruchte 'scheldsonnetten' van Willem Kloos.

De Schrijver: Willem Kloos

Willem Kloos (1859-1938) werd door veel tijdgenoten beschouwd als de leider van ‘De Tachtigers’. Deze literaire beweging zorgde in de jaren tachtig van negentiende eeuw voor een grote revolutie in de Nederlandse literatuur. Het tijdschrift De Nieuwe Gids was de spreekbuis van de Tachtigers. Kloos was de redactie-secretaris van dit blad. Met de gedichten en kritieken die hij in dit tijdschrift publiceerde, maakte hij veel furore.

L'art pour L'art

Kloos was een fundamentalistische voorstander van het principe 'L'art pour l'art'. In zijn kritieken betoogde hij dat kunst 'de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie' moest zijn.

De grootmeester van de sonnetten

‘Verzen’ verscheen in 1894. Het was de eerste bundel van Willem Kloos. Hij verzamelde hierin veel gedichten die hij eerder in De Nieuwe Gids publiceerde. De meerderheid van de gedichten in dit boek zijn sonnetten. Kloos stond bekend als een grote propagandist van deze dichtvorm. Vooral in de eerste periode van zijn literaire carrière was hij een ware grootmeester in het schrijven van zulke gedichten van veertien regels.

Diverse sonnetten uit deze bundel zijn klassiek geworden en zijn in de 21e eeuw nog steeds bekend bij veel literatuurliefhebbers, zoals 'Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten', 'De Zee, de Zee klotst voort in eindeloze deining' en 'Ik denk altoos aan u, als aan die droomen'.

Hoogtepunt

Het hoogtepunt van deze bundel vind ik sonnet ‘VI’. Dit gedicht, met de beginregel ‘Nauw zichtbaar wiegen, op een lichten zucht’, publiceerde Kloos eerder in De Nieuwe Gids onder de titel ‘Avond’. Naar mijn smaak is dit het allermooiste impressionistische sonnet dat ooit door een Nederlandse dichter is geschreven.

Avond
Nauw zichtbaar wiegen op een lichten zucht
De witte bloesems in de scheemring -- ziet,
Hoe langs mijn venster nog, met ras gerucht,
Een enkele al te late vogel vliedt.

En ver, daar ginds, die zachtgekleurde lucht
Als perlemoer, waar ied're tint vervliet
In teêrheid... Rust -- o, wondervreemd genucht!
Want alles is bij dag zó innig niet.

Alle geluid dat nog van verre sprak,
Verstierf -- de wind, de wolken, alles gaat
Al zachter en zachter -- álles wordt zo stil...

En ik weet niet, hoe thans dit hart, zo zwak,
Dat al zó moê is, altijd luider slaat,
Altijd maar luider, en niet rusten wil.

Langere gedichten

‘Verzen’ bevat behalve heel veel sonnetten ook drie lange gedichten: Rhodopis, Sappho en Okeanos. Rhodopis was het gedicht waarmee Kloos in 1880 was gedebuteerd in het tijdschrift ‘Nederland’. Willem Kloos had duidelijk meer talent voor het schrijven van korte, lyrische gedichten, dan voor lange gedichten. Dat neemt niet weg dat er in de langere gedichten (en dan met name in Okeanos) ook zeer mooie passages te vinden zijn.

Scheldsonnetten

Achterin ‘Verzen’ staan de beruchte scheldsonnetten, met zinnen zoals 'O, Gij, verkrachter van veel vrouwen-zielen'. Willem Kloos schreef zulke gedichten vanaf het najaar van 1893, tot het voorjaar van 1894. Indertijd worstelde Kloos met zware psychische problemen en een alcoholverslaving. Na een reeks heftige ruzies was in 1893 de redactie van De Nieuwe Gids uit elkaar gevallen. Kloos voelde zich verraden door zijn collega-schrijvers. In de scheldsonnetten probeerde hij op weinig subtiele wijze af te rekenen met verschillende collega’s.

Uitgeverijen: Versluys en Wereldbibliotheek

De eerste drie drukken van Verzen verschenen bij uitgever W. Versluys. In 1932 zou de vierde druk van Verzen bij De Wereldbibliotheek verschijnen. De directeur van De Wereldbibliotheek had echter aangegeven, dat hij op z’n zachtst gezegd niet erg gecharmeerd was van de scheldsonnetten die achterin de bundel stonden. In overleg met Kloos werd besloten, dat die curieuze scheldpartijen-in-sonnetvorm, zouden ontbreken in die vierde druk van Verzen, en ook in de latere, door De Wereldbibliotheek verzorgde herdrukken.