recensie

Melancholie der liefde

Kruidenboeken en info over kruiden is er genoeg. maar de merkwaardigste, meest intrigerende informatie over medicinale planten vind ik juist in niet-kruidenboeken, zoals de Kamasoetra, Mens en medicijn en de Melancholie der liefde. Dit 17de eeuwse boek van een zekere Richard Burton, nee niet de acteur, droeg als originele titel ' The Anatomy of Melancholy' en handelt natuurlijk over melancholie, zwartgalligheid, de tristesse van het leven en hoe die te overwinnen. Zou ik dat in onze tijd 'depressief zijn' mogen noemen. Maar melancholie was zeker in die tijd, niet zomaar een ziekte, maar eerder een levensinstelling, hoorde gewoon bij het leven en was zelfs een bron van creativiteit. Dus wou Burton deze filosofische ziekte bijna anatomisch doorgronden en oplossingen zoeken om de ergste gevallen te genezen. Bij deze oplossingen hoorden ook een hele rits van gewone maar ook vreemde planten. En dus werd het voor mij als herborist weer avontuur, puzzelen om deze planten op naam te brengen. Maar niet alleen planten maar ook aan allerlei dierlijke producten werden geneeskrachtige werkingen toegeschreven.

Burton over de medicinale planten

• Het lid wordt gestimuleerd door priesterpenis, jonge kool en jakobskruiskruid.
• Het sperma wordt gesmoord door kuisboom (Abrahams bal­sem) en waterlelie.
• Slaap wordt bevorderd door papaver.
• Dronkenschap bestrijdt men met kool.

Natuurlijk kun je deze informatie als idoot of absurd beschouwen, en dat is het enigszins ook, maar als herborist probeer ik al die gegevens toch serieus te nemen en ze gewoon te controleren op hun waarheidsgehalte.. En dan ga ik me niet uitspreken over de potentie van priesterpenissen, maar wat ik wel weet is dat dat de kuisboom Vitex agnus castus nu een veel gebruikte en goed onderzochte hormonaal werkzame plant is. En dat Papaver, de opiumplant algemeen bekend is als een verdovend middel.

Salie, Vitex en anderen

Burton vermeldt verder verschillende kruiden voor verschillende lichaamsdelen. Zo zou voor het hoofd anijszaad, hoefblad, beteunie (betonie), steentijm, ogen­troost, lavendel, laurierboom, rozen, wijnruit, salie, marjolein en pioen goed zijn. Dat lijkt mij geen slechte keuze. Uit onderzoeken met de echte salie Salvia officinalis blijkt deze plant zelfs mogelijkheden te bieden tegen de ziekte van Alzheimer.

Voor de maag verwijst Burton naar alsem, mint, balsem en centaurie. Zeker Alsem, Artemisia absinthium en Munt, Mentha piperita zijn ontegensprekelijk goede spijsvertering bevorderende middelen. Als met Balsem, Citroenmelisse bedoeld word en met Centaurie, Duizendguldenkruid, dan heeft Burton helemaal raak geschoten, maar over de plant achter deze namen bestaat nog enige twijfel.

Ook voor de luchtwegen of de longen stelt hij een prima lijst op. Steentijm niet meer in gebruik heeft toch wel de gekende slijmoplossende en hoestdempende werking van de bekende Tijm, en dat geldt ook voor zoethout, malrove en hyssop. De vreemde Enula campana is waarschijnlijk Inula helenium of Griekse alant, alleen de watergamander is voor mij een vreemde eend in de bijt.

Ik maak het lijstje van Burton hier compleet, dan kunnen de liefhebbers mij een beetje helpen bij de puzzel

• Lever: Darthdoorn, gamander, agrimonie, venkel, andijvie, suikerij, leverkruid, berberis.
• Milt: venushaar, vingervaren, warkruid van tijm, hop, schors van de es, beteunie.
• Nieren: grumel, peterselie, steenbreek, weegbree, kaasjeskruid.
• Baarmoeder: krabbetjeskloten, palei, febrifuga, zevenboom.
• Gewrichten: kamille, sint-janskruid, marjolein, wijnruit, sleu­telbloem, centaurie.
• Longen: steentijm, zoethout, Enula Campana, hysop, malrove, watergamander.
• Hart: bernagie, ossetongkruid, saffraan, balsem, bazielkruid, rozemarijn, viooltjes en rozen.
• Maag: alsem, mint, beteunie, balsem, centaurie, zuring, poste­lein.

Bernagie en Ossetong tegen melancholie?

In de opsomming tegen melancholie nemen bernagie en ossetongkruid de be­langrijkste plaats in. Twee namen die wij nu ook nog kennen, maar bedoelde Burton daar dezelfde planten mee, die wij nu Borrago officinalis (Bernagie of Komkommerkruid) en Anchusa officinalis (Ossetong) noemen. Ossetongkruid schrijft hij 'is heet en vochtig en daar­om geschikt voor het verdrijven van de zwartgalligheid en het opvrolijken van het hart, zeggen Galenus en Dioscorides. Plinius zwaait deze plant alle lof toe. Het kan op allerlei wijzen ge­bruikt worden; in wijn, soep, siroop, enz. Het is zulk een ma­jesteitelijk kruid, dat, naar Diodorus, Plinius en Plutarchus aan­nemen, dit het beroemde Nepenthe was, dat Polydamna, de vrouw van Thonis, destijds Koning van Thebe in Egypte, aan Helena zond. Dit kruid is van zulk een kracht, dat wanneer men deze innam, na in wijn te hebben ondergedompeld, 'men geen droefenis zou voelen noch een traan zou laten indien vrouw en kinderen, vader en moeder, broeder en zuster en alle dierbare vrienden ter plaatse zouden worden afgeslacht'.

Deze, aan Helena aanbevolen kruidendrank om het hart op te vrolijken had naar de mees­te onderzoekers menen geen ander ingrediënt dan Ossetong­kruid. Enige dichterlijke overdrijving is Burton niet vreemd, maar waarom is zo een gelauwerd kruid nu helemaal niet meer in gebruik en wordt onze tijd zelfs als ongezond beschouwd voor lever en de gal. Terwijl het toen juist lever en galplanten waren die tegen zwartgalligheid gebruikt werden. De kwaal zou veroorzaakt worden door een teveel aan zwarte gal. Wij hebben daar nog woorden en uitdrukkingen aan overgehouden: melan-chol (gal)-ie, cholericus, je gal spuwen, het ligt op je lever... Hoe zit dat dus met onze Ossetong en met de Bernagie? Is het toevallig dat ze allebei tot de familie der Ruwbladigen behoren? Vele vragen die niet zo direct te beantwoorden zijn, maar die wat mij betreft wel gesteld mogen en moeten worden.

Voor verdere studie

• J Clin Pharm Ther. 2003 Feb;28(1):53-9. Salvia officinalis extract in the treatment of patients with mild to moderate Alzheimer's disease: a double blind, randomized and placebo-controlled trial.
• Akhondzadeh S, Noroozian M, Mohammadi M, Ohadinia S, Jamshidi AH, Khani M.
• Perry NS, Bollen C, Perry EK, and Ballard C (2003) Salvia for dementia therapy: review of pharmacological activity and pilot tolerability clinical trial. Pharmacol Biochem Behav 75:651–659.
• Gilani AH, Bashir S, Khan AU
• Pharmacological basis for the use of Borago officinalis in gastrointestinal, respiratory and cardiovascular disorders. J Ethnopharmacol 2007 Aug 24.